اعراض به معنای روی گرداندن و انصراف از مالکیت یک مال می‌باشد، بدون آن که مالک آن را به دیگری انتقال دهد یا آن را به شخص دیگری هدیه دهد. این اقدام که در حقوق و فقه اسلامی به صورت یک طرفه و از سوی مالک محقق می‌شود و در زمره ایقاعات حقوقی قرار می‌گیرد یعنی با یک اراده توسط مالک تحقق می‌یابد و آثار مهمی را در مالکیت اموال اعم از منقول و غیرمنقول برای وی به همراه دارد.
در حقیقت اعراض مالک از مال باعث قطع رابطه مالکیت وی با آن مال می‌شود و آن مال در دسته اموال مباح و بدون مالک قرار می‌گیرد. هرچند این مفهوم در ظاهر ساده به نظر می‌رسد، اما در عمل با پیچیدگی‌های حقوقی و فقهی بسیاری روبه‌رو است.
فهرست مطالب
مفهوم اعراض
این عمل حقوقی در لغت به معنای روی گرداندن و صرفنظر کردن است. در فقه و حقوق به عملی اطلاق می‌شود که در آن مالک از مالکیت و سلطه خود نسبت به مال صرفنظر می‌کند، بدون اینکه آن را به فرد دیگری منتقل کند یا آن را به دیگری هدیه دهد. اعراض در زندگی روزمره نمونه‌های متعددی دارد که نشان می‌دهد این مفهوم چگونه در عرف و قانون کاربرد دارد. برخی از این موارد عبارت است از:
الف- اموال بلاصاحب: اگر فردی تخت خواب استفاده شده خود را کنار خیابان بگذارد تا دیگران آن را با خود ببرند و تصاحب نمایند، این عمل حقوقی انجام شده است. البسه قرار داده شده بر دیوار مهربانی نیز نمونه دیگری از این عمل حقوقی توسط مالک لباس است.
ب- اموال بایر و رها شده: در قوانین مربوط به اراضی بایر، اگر مالک زمین زراعی خود را برای مدت طولانی رها کند، دولت می‌تواند آن زمین را با عنوان اراضی ملی تصاحب کند.
ارکان اعراض
این عمل حقوقی دارای سه رکن اصلی است که باید برای تحقق آن وجود داشته باشد:
1- مال عینی باشد نه حق دینی: مال باید وجود خارجی داشته و متعلق به شخص باشد. مانند این مال یا این خودرو. عینی بودن مال شرط است حال چه منقول باشد و چه غیرمنقول فرقی ندارد.
2- متعلق به حق غیر نباشد: مال عینی که در رهن یا وثیقه دیگری باشد قابل اعراض نیست.
3- مالک دارای اهلیت و قصد باشد: مالک مال باید قصد و اراده جدی برای این عمل حقوقی داشته باشد. همچنین در اینجا اهلیت شرط است؛ لذا اعراض افراد مست، دیوانه، محجور یا اکراه شده را قانون نمی‌پذیرد و صحیح نیست.
تفاوت اعراض و ابرا
ابرا و اعراض هر دو اعمال حقوقی یک‌طرفه هستند که بدون نیاز به رضایت طرف دیگر انجام می‌شوند. با این حال، تفاوت‌های مهمی بین آنها وجود دارد:
الف- ابرا: به اسقاط حق دینی و تعهدات مالی اشاره دارد. به این معنا که طلبکار از طلب خود می‌گذرد و از آن چشم پوشی می‌کند.
ب- اعراض: به اسقاط حق عینی و مالکیت مال مربوط است و در مواردی مانند رها کردن ملک یا اموال عینی همچون وسایل شخصی کاربرد دارد.
مثلاً اگر فردی طلب مالی خود را ببخشد، ابراء صورت گرفته است؛ اما اگر مال عینی خود را مثلاً انگشتر خود را رها نماید، اعراض انجام شده است.
اثر حقوقی اعراض
این عمل حقوقی، مالکیت فرد را به طور کامل از مال قطع می‌کند و مال در وضعیت مباحات قرار می‌گیرد. در این صورت، هر شخصی که آن را حیازت کند یا به دست آورد مالک آن خواهد شد. بنابراین مالکینی که از اموال خود اعراض می‌کنند اموالشان مباحات محسوب شده و کسانی که آن اموال را تملک می‌کنند حیازت مباحات نموده‌اند. برخی موارد به اشتباه اعراض تلقی می‌شوند، اما در واقع چنین نیستند:
الف- نثار اعراس: منظور پرتاب و ریختن پول یا هدایا به عنوان شادباش در مراسم عروسی وشادی است که نوعی اباحه می‌باشد.
ب- پرتاب وسایل ورزشی: پرتاب راکت یا پیراهن ورزشی توسط ورزشکاران به سوی تماشاگران نیز به معنای اباحه است.
ج- اموال در وثیقه: اموالی که در وثیقه، رهن یا وقف باشند، قابل اعراض نیستند.
پرسش و پاسخ مرتبط
آیا از دین یا بدهی می‌توان اعراض کرد؟
چشم پوشی از اموال دینی تنها قابل ابراء است. بنابراین اعراض و صرف نظر کردن فقط نسبت به اموال عینی که وجود خارجی دارند مانند اشیاء، ملک، ماشین و غیره تحقق می‌یابد.
کسی که از مال خود صرف نظر می‌کند و آن را به مالکیت دیگری در می‌آورد آیا اعراض نموده است؟
خیر؛ زیرا در این عمل حقوقی مالک مال از آن صرف نظر می‌کند و یا از دست یافتن به آن ناامید می‌شود و آن را به دیگری تملیک نمی‌کند.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سمانه جعفرپور”
