در حقوق مدنی، ودیعه به عنوان یک قرارداد مهم شناخته می‌شود که در آن، مالک مالی را به صورت رایگان به شخص دیگری می‌سپارد تا از آن نگهداری کند. این قرارداد، که در قانون مدنی ایران به تفصیل شرح داده شده است، دارای شرایط، تعهدات و ضوابط خاصی است. در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین، به بررسی دقیق این عقد، از جمله تعریف، انواع، شرایط صحت و آثار آن می‌پردازیم. همچنین، حقوق و تکالیف طرفین قرارداد یعنی مودع و مستودع را مورد تحلیل قرار می‌دهیم.
فهرست مطالب
ودیعه چیست؟
مطابق ماده 607 قانون مدنی «ودیعه عقدی است که به موجب آن یک نفر مال خود را به دیگری می‌سپارد. برای آن که آن را مجاناً نگاه دارد. ودیعه‌گذار مودع و ودیعه‌گیر را مستوع یا امین می‌گویند.» بنابراین هدف از ایت عقد سپردن مال به دیگری به طور مجانی است تا از آن نگهداری نماید؛ حتی اگر شرط استفاده از مال هم شده باشد.
شخص امانت گذار را مودع و شخص گیرنده مال را مستودع می‌گوییم. مودع یا باید مالک مال باشد یا قائم مقام و یا از طرف مالک صراحتاً یا ضمناً مجاز در ودیعه باشد. قبول مستودع از شروط تحقق این عقد است و این قبول می‌تواند با فعل باشد.
با اذن مودع شخص مستودع اجازه تسلط بر مال را دارد. اگر مودع استرداد مال را تقاضا نماید مستودع ملزم است آن را تسلیم نماید؛ بنابراین تعهد مستودع به استرداد مال تعهدی عندالمطالبه است.
اوصاف ودیعه
این عقد از جمله عقود معین است که دارای برخی اوصاف و ویژگی‌های ناظر بر آن می‌باشد این ویژگی‌های عبارت است از:
الف- برای تحقق آن نیاز به دو اراده و قصد می‌باشد؛
ب- عقدی جایز است و هریک از طرفین می‌توانند هر زمانی که بخواهند، آن را فسخ کنند؛
ج- وصف مسامحه‌ای دارد و طرفین به جنبه مالی آن اهمیت نمی‌دهند چرا که با هدف کسب سود و منفعت این عقد منعقد نمی‌شود؛
د- با رضایت طرفین این عقد منعقد می‌شود و دیگر نیاز به رعایت تشریفات خاصی نمی‌باشد؛
ه- تحقق و دوام این عقد وابسته به اذن مودع است به همین دلیل عقدی اذنی محسوب می‌شود؛
و- مستودع نسبت به حفاظت (نگهداری) مال و استرداد آن (در صورت قطع اذن از سوی مودع) متعهد است، بنابراین عقد عهدی می‌باشد؛
ز- همانطور که در تعریف این عقد بیان شد مودع مال را به صورت مجانی به مستودع می‌سپارد تا از آن نگهداری کند و در ازای آن عوضی (دستمزدی) دریافت نمی‌کند؛ لذا عقدی غیر معوض و بدون داد و ستد مالی است. لازم به ذکر است که تعیین عوض در ازای حق‌الحفاظه برای مستودع صحیح است اما موجب تبدیل ودیعه به عقد معاوضی نمی‌شود.
تعهدات مستودع
مستودع به عنوان امین تعهدات ومسئولیت‌های را در برابر مودع دارد که عبارت است از:
1- حفاظت از مال مورد ودیعه
مطابق ماده 612 قانون مدنی «امین باید مال ودیعه را به طوری که مالک مقرر نموده حفظ کند و اگر ترتیبی تعیین نشده باشد آن را به طوری که نسبت به آن مال متعارف است حفظ کند و الا ضامن است.» موارد مختلف ضامن و عدم ضامن بودن مستودع عبارت است از:
الف- اگر مودع ترتیبی برای حفاظت مال تعیین نمایید و مستودع ترتیب دیگری را برای حفاظت از مال لازم بداند می‌تواند ترتیب را تغییر دهد مگر آن که مودع صراحتاً وی را از تغییر نهی کرده باشد. در این صورت مستودع ضامن است؛
ب- در صورت تلف یا نقصان مال ودعی سپرده شده به مستودع، وی ضامن تلف و نقصان نیست مگر آن که تعدی یا تفریط نموده باشد؛
ج- مستودع یا امین تنها وظیفه حفظ مال را دارد و وظیفه دفع حوادثی که از توانایی وی خارج است را ندارد؛
د- هرگاه مودع رد مال را از مستودع مطالبه نماید و مستودع از رد آن امتناع نماید از تاریخ امتناع در حکم امین است و ضامن تلف و هر نقصی و عیبی که در مال ایجاد شود می‌باشد، اگرچه عیب و نقص حاصله ناشی از فعل او نباشد؛
ه- چنانچه مستودع (امین) جز برای حفاظت، تصرفی در مال مورد ودیعه بنماید یا به هر نحوی از آن منتفع شود ضامن است مگر آن که تصرف یا انتفاع با اجازه صریح یا ضمنی مودع (امانت‌گذار) باشد؛
و- اگر مال بسته بندی باشد یا داخل پاکت در بسته به مستودع (امین) سپرده شود، وی حق باز کردن آن را ندارد و در صورت باز نمودن ضامن است.
2- استرداد عین مورد ودیعه
مطابق ماده 619 قانون مدنی «امین باید عین مالی را که دریافت کرده است رد نماید.» بنابراین مستودع متعهد به رد مال است. شرایط مختلفی که ممکن است برای استرداد عین مال ودعی ایجاد شود عبارت است از:
الف- مستودع (امین) می‌بایست مال را در همان حالتی که در زمان پس دادنش قرار دارد به مودع بازگرداند. همچنین وی ضامن نقص و عیبی که خارج از عمل او ایجاد شده است نمی‌باشد؛
ب- مستودع (امین) باید مال را فقط به کسی که از وی دریافت کرده یا قائم مقام قانونی او و یا کسی که مأذون در اخذ است مسترد کند؛
ج- بنابر ضرورت اگر مستودع بخواهد مال ودعی را مسترد کند اما به کسی که حق اخذ دارد دسترسی نداشته باشد باید مال را به حاکم مسترد نماید؛
د- اگر مال ودعی از مستودع (امین) به صورت قهری گرفته شود و وی قیمت یا عوضی را از قاهر دریافت نماید، وی ملزم است قیمت یا عوض دریافتی را به مودع (امانت‌گذار) بدهد. مودع نیز در قبول یا عدم قبول آن مختار است؛
ه- چنانچه معلوم شود مال ودعی مستحقٌ‌للغیر است و برای مودع (امانت‌گذار) نمی‌باشد در این صورت مستودع (امین) می‌بایست آن را به مالک حقیقی مسترد نماید. اگر مالک معلوم نباشد احکام اموال مجهول‌المالک جاری می‌شود؛
و- اگر وارث مستودع (امین) مال را تلف نماید حتی اگر از ودعی بودن مال مطلع نباشد می‌بایست مثل یا قیمت آن را مسترد نماید؛
ز- هرگونه منافع حاصل از مال ودعی برای مالک (مودع) است نه برای مستودع؛
ح- چنانچه مالک (مودع) وراث متعدد داشته باشد و میان آن‌ها توافق وجود نداشته باشد، مستودع می‌بایست مال را به حاکم رد نماید.
تعهدات مودع
در قانون مدنی برای مودع یا همان شخص امنت‌گذار تعهدات و مسئولیت‌هایی پیش بینی شده است، این تعهدات برای مودع عبارت است از:
الف- پرداخت هزینه‌های نگهداری مال: وفق ماده 633 قانون مدنی «امانت‌گذار باید مخارجی را که امانت‌دار برای حفظ مالِ ودیعه کرده است، به او بدهد.» بنابراین مودع که همان امانت‌گذار است می‌بایست هزینه‌هایی که عرفاً برای نگهداری از مال ضروری می‌باشد را پرداخت نماید.
ب- پرداخت هزینه رد مال: وفق ماده 634 قانون مدنی «هرگاه رد مال مستلزم مخارجی باشد، بر عهده امانت‌گذار است.»بنابراین در ودیعه هزینۀ وفای به عهد بر عهده امانت‌گذار یا (متعهدله) است، چرا که در ودیعه فقط مودع نفع می‌برد بدون آن که به مستودع نفعی رسیده باشد؛ بنابراین مستودع وظیف‌ای ندارد که هزینه رد مال و وفای به عهد را بپردازد.
ج- پرداخت خسارت ناشی از عیوب مال: وفق ماده 639 قانون مدنی در خصوص عاریه «هرگاه مال عاریه دارای عیوبی باشد که برای مستعیر تولید خسارتی کند، معیر مسئول خسارت وارده نخواهد بود مگر این که عرفاً مسبب محسوب شود. همین حکم در مورد مودع و موجر و امثال آن‌ها نیز جاری می‌باشد.» در ودیعه نیز اصولاً پرداخت هزینه ناشی از عیوب مال نمی‌باشد و مسئولیتی در این خصوص ندارد مگر این که عرفاً مسبب باشد.
انحلال ودیعه
ودیعه ممکن است با ایجاد هر یک از موازد زیر انحلال یابد و از بین برود:
الف- فسخ: ودیعه عقدی جایز است لذا هر یک از طرفین، مودع و مستودع اصولاً هر زمان که اراده کنند می‌توانند عقد را فسخ نمایند، مگر در مواردی که حق فسخ خود را به نحوی از انحا فسخ نماید و دیگر حق فسخ نداشته باشند؛
ب- انقضاء مدت عقد: تعیین مدت برای ودیعه ضرورت ندارد اما چنانچه مدت تعیین شده باشد در این صورت دوام اذن مودع محدود به دوام همان زمان است، به این معنا که با انقضای مدت تعیین شده اذن مودع هم منقضی می‌شود و در نتیجه ودیعه منفسخ می‌شود.
ج- تلف مورد ودیعه: اگر مال مورد ودیعه (مال ودعی) از بین برود و تلف شود در واقع موضوع عقد ودیعه منتفی می‌گردد؛ در این صورت عقد منفسخ می‌شود. با توجه به این که عقد ودیعه در ابتدا صحیح واقع شده بود، پس از تلف مال عقد باطل نمی‌شود بلکه فقط منفسخ می‌گردد.
د- فوت : عقد ودیعه برای بقاء و تداوم نیازمند اراده و اهلیت طرفین است چرا که عقدی اذنی است و نیازمند بقاء اذن می‌باشد و در صورت فوت هر یک از طرفین اذن قطع و عقد منفسخ می‌گردد.
ج- حجر: ودیعه در ابتداء امر برای واقع شدن و دوام یافتن آن نیازمند اذن، اراده و اهلیت طرفین است و با وقوع حجر اذن زایل و قطع می‌شود و در ادامه موجب منسخ شدن عقد می‌شود.
حجر در ودیعه
ودیعه عقدی جایز و اذنی می‌باشد. اعطای اذن می‌تواند منفعت یا ضرری با خود به همراه داشته باشد. بنابراین ودیعه دارای سود و ضرر احتمالی است که در افراد محجور اثار مخصوص به خود را دارد. آثار ودیعه گرفتن از محجورین و ودیعه دادن به آن‌ها عبارت است از:
1- ودیعه گرفتن از صغیر ممیز و سفیه غیرنافذ است و با تنفیذ ولی یا قیم آن‌ها نافذ می‌شود؛
2- ودیعه گرفتن از صغیر غیرممیز و مجنون به علت فقدان قصد و اراده در آن‌ها باطل است؛
پرسش و پاسخ مرتبط
ودیعه چیست؟
ودیعه عقدی است که در آن شخصی (مودع) مالی را مجاناً به دیگری( مستودع) می‌سپارد تا وی از آن نگهداری نماید و در صورتی که از او استرداد مال را بخواهد آن را به وی بازگرداند.
تفاوت عاریه و ودیعه چیست؟
در عاریه مال به امانت به مستعیر سپرده می‌شود و وی اذن در انتفاع (استفاده) از آن را دارد اما در ودیعه مال به مستودع سپرده می‌شود تا از آن نگهداری نماید و حق استفاده از مال ودعی را ندارد.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین- سمانه جعفرپور”
