هرگاه مالک درختان بخواهد امور مربوط به آبیاری، نگهداری، سم‌پاشی از درختان زمین خود را به دیگری بسپارد می‌تواند با انعقاد قردادی تحت عنوان مساقات این وظیفه را به او بسپارد.
در قانون مدنی برای انعقاد این قرارداد احکام و شرایط خاصی تعیین شده است که می‌تواند ضمن حفظ حقوق و منافع طرفین و تعیین محدوده مسئولیت آن‌ها در بهره‌برداری بهینه از زمین و منابع طبیعی کمک شایانی نماید. در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین قصد داریم عقد مساقات و شرایط و اوصاف آن را بررسی نماییم.
مساقات چیست؟
در قانون مدنی مطابق با ماده 543 مساقات عبارت است از «معامله ای که بین صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه مشاع معین از ثمره واقع می‌شود و ثمره اعم است از میوه و برگ گل و غیر آن».
حال با توجه به تعریف قانونی می‌توان گفت این عقد، به زبان ساده، قراردادی است که در آن مالک درختان باغ ، مسئولیت رسیدگی به درختان را به فرد دیگری به نام عامل واگذار می‌کند. در مقابل هر یک از طرفین از ثمره درخت هر چه که باشد اعم از میوه، گل و برگ بنابر توافق انجام شده سهم می‌برند. این قرارداد، نوعی مشارکت سودآور بین دو طرف است که در آن هر یک از طرفین به نسبت آن چه توافق شده از ثمره سهم می‌برند.
اوصاف مساقات
مطابق قانون مدنی ویژگی‌های این عقد عبارت است از:
الف- عقدی لازم است که طرفین قرارداد نمی‌توانند به صورت یک طرفه آن را فسخ نمایند؛
ب- عقدی عهدی است که در آن تعهد و الزام برای طرفین وجو دارد؛
ج- رضایت طرفین در انعقاد آن مؤثر است. لذا عقدی رضایی می‌باشد که مستلزم تشریفات خاصی نیست؛
د- در این عقد میزان سود و ضرر مالی برای طرفین مهم است لذا عقدی تغابنی است؛
ه- عقدی معوض است یعنی در آن طرفین در برابر یک دیگر عوضی را می‌دهند؛
ز- این عقد با هدف شراکت در عواید درختان منعقد می‌شود. بنابراین چون مشارکتی است باید حصه (سهم) هر یک از طرفین مفصلاً معلوم ومعین گردد؛
و- عقد مستمر و در عین حال موقت است، یعنی در آن انجام اقدامات و تعهدات به طور مستمر ادامه می‌یابد تا نتیجه محقق شود. به این معنا که با تعیین مدت مشخص می‌شود عامل تا چه مدت باید درختان را حفظ، آبیاری و رسیدگی نماید.
تأثیر فسخ و بطلان مساقات بر ثمره
در ماده 544 قانون مدنی اینطور مقرر شده است:
«در هر مورد که مساقات باطل باشد یا فسخ شود تمام ثمره مال مالک است و عامل مستحق اجرتالمثل خواهد بود.»
بنابراین با توجه به ماده قانونی مذکور در موارد فسخ و بطلان این عقد بنابر زمان نمو و ظهور ثمره باید قائل به تفاوت شویم که به شرح زیر است:
الف- فسخ و بطلان بعد از حصول ثمره: چنانچه این عقد بعد از حصول ثمره درختان فسخ یا باطل گردد تمام ثمره حاصله متعلق به مالک درختان باغ است. این حکم بر خلاف مزارعه است؛ یعنی اگر در عقد مزارعه پس از حصول ثمره عقد فسخ یا باطل شود، طرفین به میزان سهم یا همان حصه مستحق دریافت اجرتالمثل هستند. بنابراین زارع یا عامل اجرتالمثل عمل (کار) خود را و مزارع (مالک) اجرتالمثل زمین خود را دریافت می‌نماید.
ب- فسخ و بطلان قبل از حصول ثمره: در صورتی که عقد مساقات قبل از حصول ثمره درختان فسخ شود یا باطل گردد تمام ثمره برای مالک است و عامل فقط مستحق اجرتالمثل است. اگر عقد مزارعه پس از حصول ثمره فسخ یا باطل شود، محصول برای مالک بذر می‌شود و طرف دیگر مستحق اجرتالمثل است. در این صورت ممکن است عامل یا مالک هر کدام صاحب بذر باشد اما در مساقات درختان مال مالک است و بحث صاحب بذر مطرح نمی‌باشد.
واگذاری قرارداد مساقات به دیگری
در ماده 545 قانون مدنی در خصوص مساقات اینطور مقرر گردیده است:
«مقررات راجعه به مزارعه که در مبحث قبل ذکر شده است در مورد عقد مساقات نیز مرعی خواهد بود مگر این که عامل نمی‌تواند بدون اجازه مالک معامله را به دیگری واگذار یا با دیگری شرکت نماید.»
بنابراین در عقد مساقات عامل نمی‌تواند مساقات مجدد با دیگری واقع نماید مگر با اذن یا اجازه مالک درختان. این موضوع بر خلاف عقد مزارعه می‌باشد؛ چرا که در مزارعه، عامل (زارع اول) برای انعقاد مزارعه مجدد با دیگری نیازی به اذن مالک (مزارع) ندارد بلکه فقط زارع دوم برای تصرف نیازمند اذن مالک (مزارع) می‌باشد.
عدم حصول ثمر بر اثر قوه قاهره
در شرایطی که بر اثر حوادث قهری مانند سیل، خشک سالی، سرما و مواردی که خارج از اراده عامل است برای درختان ثمره حاصل نشود عقد مساقات نیز باطل می‌شود. در واقع امتناع حصول ثمره بر اثر قوه قاهره موجب تعذر مطلق می‌شود و بطلان عقد را در پی دارد.
پرسش و پاسخ مرتبط
عقد مساقات چیست؟
عقد مساقات معامله‌ای است میان مالک درختان و عامل جهت نگهداری درختان با هدف شراکت و سهم بردن در عواید درختان در مدت معین.
آیا در مساقات عامل می‌تواند عقد مساقات را به دیگری واگذار نماید؟
خیر برای انعقاد عقد مساقات مجدد و یا شراکت عامل در مساقات با دیگری اذن و اجازه مالک ضروری می‌باشد و عامل این اجازه را ندارد.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین- سمانه جعفرپور”
