قرارداد مرابحه بانکی یکی از روش‌های پرکاربرد در بانکداری اسلامی است که برای تأمین مالی پروژه‌ها، خرید کالاها و ارائه تسهیلات به مشتریان مورد استفاده قرار می‌گیرد. در این قرارداد، بانک به‌عنوان فروشنده وارد عمل می‌شود و با توجه به درخواست خریدار (مشتری)، کالا یا خدمات مشخصی را خریداری کرده و سپس آن را با درصدی سود از پیش تعیین‌شده، به مشتری می‌فروشد. این ساختار، در عین برخورداری از شفافیت و پیش‌بینی‌پذیری، با اصول بانکداری اسلامی نیز همخوانی دارد.
به بیان ساده، در قرارداد مرابحه، مشتری به سرمایه کافی برای خرید نقدی دسترسی ندارد و بانک یا مؤسسه مالی، به نیابت از او کالا را تهیه کرده و سپس با افزودن سود توافقی، کالا را به‌صورت نقد یا اقساط به او واگذار می‌کند. بر پایه همین ساختار است که قرارداد مرابحه در طول تاریخ اسلام (تحت عناوینی چون «بیع اعاجم» و «بیع ده‌یازده» یا «ده‌دوازده») کاربرد داشته و همچنان یکی از عقود مهم در بانکداری اسلامی شناخته می‌شود.
در سال‌های اخیر، این قرارداد در قالب بانکداری بدون ربا (اسلامی) به شکل وسیع‌تر به خدمت گرفته شده است. بر اساس ماده ۸۱ آیین‌نامه فصل سوم عملیات بانکی بدون ربا و همچنین دستورالعمل اجرایی عقد مرابحه، چارچوب حقوقی و شرعی این قرارداد کاملاً مشخص شده است. نکته مهم در قرارداد مرابحه، تصریح قیمت تمام‌شده کالا و میزان سود در قرارداد است. از این رو، شرایط و ضوابط حاکم بر آن، شفافیت بالایی را به همراه دارد و می‌تواند از بروز اختلافات احتمالی در آینده جلوگیری کند.
فهرست مطالب
تعریف دقیق قرارداد مرابحه بانکی
مرابحه از جمله عقود مشهور در فقه اسلامی است و به دو شیوه منعقد می‌شود:
1- مرابحه عادی: در این حالت، فروشنده (یا بانک) به شکل مستقل، کالا را از بازار خریداری کرده و آن را با سود مشخصی به خریدار می‌فروشد. به‌عبارت دیگر، کالایی که از قبل در تملک فروشنده بوده، پس از درخواست مشتری، به وی عرضه می‌شود.
2- مرابحه سفارشی: در این حالت، ابتدا مشتری سفارش کالایی را به بانک می‌دهد و بانک پس از بررسی امکان تهیه آن کالا، وارد معامله با فروشنده اصلی می‌شود. سپس کالا را به قیمت خریداری‌شده، به‌اضافه سود توافقی، به مشتری می‌فروشد. عقد مرابحه‌ای که در بانکداری اسلامی امروز رایج است، در همین دسته قرار می‌گیرد.
در عقد مرابحه بانکی، بانک به‌عنوان یک واسطه مالی وارد میدان می‌شود، کالا را تملک کرده و سپس آن را در قبال دریافت سود به مشتری می‌فروشد. همچنین در برخی موارد، بانک می‌تواند برای سهولت امر، وکالت خرید کالا را به خود مشتری واگذار کند. این شیوه نه‌تنها هزینه‌های جانبی را کاهش می‌دهد، بلکه روال اداری معامله را برای طرفین تسهیل می‌کند.
علاوه بر این، در فرایند تسهیل معاملات مرابحه، گاه بانک اقدام به صدور کارت اعتباری مرابحه می‌کند تا مشتری با استفاده از آن، امکان خرید کالاها و خدمات مورد نیاز خود را داشته باشد.
ویژگی‌ها و مزایای قرارداد مرابحه بانکی
ویژگی‌ها و مزایای قرارداد مرابحه بانکی عبارت است از:
الف- شفافیت قیمت: مهم‌ترین ویژگی مرابحه این است که قیمت تمام‌شده کالا و درصد سود فروشنده (بانک) در قرارداد تصریح می‌شود. این شفافیت، اعتماد مشتریان را جلب کرده و از شبهات اخلاقی و فقهی تا حد زیادی جلوگیری می‌کند؛
ب- قابلیت اقساطی: خریدار می‌تواند مبلغ خرید را به‌صورت نقدی یا اقساطی (به شکل اقساط مساوی یا غیرمساوی) در سررسیدهای معین پرداخت کند. این قابلیت برای افرادی مناسب است که به نقدینگی فوری دسترسی ندارند اما می‌خواهند کالای مورد نظرشان را تهیه کنند؛
ج- همسویی با اصول اسلامی: این قرارداد به‌دلیل داشتن پشتوانه‌های فقهی و حقوقی، در چارچوب اصول بانکداری بدون ربا تعریف شده است و به لحاظ شرعی مشروعیت دارد؛
د- ثبات نرخ سود: در طول مدت قرارداد، نرخ سود تغییری نمی‌کند و همین امر باعث می‌شود قرارداد مرابحه برای هر دو طرف معامله، قابل پیش‌بینی و اطمینان‌بخش باشد؛
ه- مالکیت بانک بر کالا: بانک باید ابتدا کالا را به‌صورت واقعی خریداری کرده و سپس به مشتری بفروشد. به این ترتیب، بانک در عمل ریسک مالکیت کالا را تا پیش از فروش به مشتری، پذیرفته است.
شرایط صحت قرارداد مرابحه
مانند سایر عقود در حقوق مدنی و اسلامی، قرارداد مرابحه باید از شرایط اساسی صحت معامله نیز برخوردار باشد. بر اساس ماده ۱۹۰ قانون مدنی، برای صحت هر معامله وجود قصد و رضای طرفین، اهلیت آن‌ها، معین بودن موضوع معامله و مشروعیت جهت معامله ضروری است. در قرارداد مرابحه، علاوه بر این شرایط، ضروری است قیمت تمام‌شده کالا و درصد سود به‌طور شفاف در قرارداد ذکر شود. بانک نیز موظف است کالا را واقعاً خریداری کند تا صحت عقد مرابحه از منظر فقهی و قانونی تضمین شود.
اوراق مرابحه (صکوک مرابحه) و کاربردهای آن
اوراق مرابحه که در ادبیات بانکداری اسلامی با عنوان «صکوک مرابحه» نیز شناخته می‌شوند، ابزاری برای تأمین مالی پروژه‌ها و شرکت‌ها در بازار سرمایه هستند. در این مدل، دولت‌ها، شرکت‌ها یا مؤسسات مالی، با انتشار این اوراق، از سرمایه‌گذاران خرد و کلان وجوه مورد نیاز را جذب کرده و در ازای آن، دارندگان اوراق را در مالکیت مشاع یک دارایی یا پروژه شریک می‌کنند. این دارایی بر اساس عقد مرابحه خریداری شده است و سود اوراق معمولاً به‌صورت ثابت و دوره‌ای پرداخت می‌شود. در واقع، هر سرمایه‌گذار با خرید این اوراق، بخشی از مالکیت دارایی مالی (دینی) را به دست می‌آورد. پس از تکمیل پروژه یا فروش کالا، سود به دست آمده به نسبت تعداد اوراق میان سرمایه‌گذاران تقسیم می‌شود.
موارد کاربرد اوراق مرابحه بسیار متنوع است. از ساخت برج‌های مسکونی، پروژه‌های زیرساختی و صنعتی گرفته تا تأمین سرمایه در گردش شرکت‌های تجاری، همه می‌توانند با استفاده از این ابزار مالی، هزینه‌های خود را مدیریت کنند. جذابیت این اوراق برای سرمایه‌گذاران نیز در این است که از پشتوانه دارایی واقعی برخوردار هستند و نرخ سود از قبل مشخصی دارند.
ضرورت دریافت مشاوره حقوقی از وکیل بانکی
با توجه به اینکه در قرارداد مرابحه بانکی چندین رابطه حقوقی در هم تنیده می‌شوند (از جمله تعهد خرید کالا، وکالت از سوی بانک و صدور کارت اعتباری)، پیچیدگی‌های قانونی و اجرایی خاصی در این میان وجود دارد. هرگونه خطا یا غفلت در تنظیم صحیح قرارداد، می‌تواند پیامدهای حقوقی و مالی ناگواری برای طرفین به همراه داشته باشد.
از این رو، لازم است در این خصوص مشاوره حقوقی از وکیل بانکی دریافت کنید. یک وکیل بانکی آگاه با تحلیل مفاد دستورالعمل‌های بانک مرکزی، آیین‌نامه‌های عملیات بانکی بدون ربا و تطبیق آن‌ها با شرایط خاص هر پرونده، می‌تواند در پیشگیری از اختلافات آتی و حل مشکلات احتمالی نقشی مهم ایفا کند. در واقع، حضور یک مشاور حقوقی متخصص، نقطه اطمینانی است تا طرفین با آگاهی کامل از حقوق و تعهدات خویش، قرارداد مرابحه را منعقد کنند.
جمع‌بندی
قرارداد مرابحه بانکی یکی از عقود بنیادین در بانکداری اسلامی است که شفافیت، پیش‌بینی‌پذیری و همسویی با موازین شرعی را برای معاملات به ارمغان می‌آورد. این قرارداد با تعیین سود ثابت و تصریح کامل قیمت خرید کالا، امکان اجرای معاملات منطبق با اصول اسلامی را فراهم می‌کند و در عین حال، تسهیلاتی را در اختیار مشتریان و فعالان اقتصادی قرار می‌دهد. علاوه بر نقش مهم مرابحه در تسهیل خریدهای شخصی و پروژه‌های کوچک، این عقد به‌همراه انتشار اوراق مرابحه (صکوک)، ظرفیت بالایی برای تأمین مالی پروژه‌های بزرگ صنعتی، تجاری و زیرساختی دارد.
با وجود مزایا و شفافیت ذاتی عقد مرابحه، نباید از جنبه‌های حقوقی آن غافل شد. از آنجا که در بسیاری از موارد، اختلاف یا ابهام در تفسیر مفاد قرارداد، می‌تواند منجر به دعاوی حقوقی سنگین شود، اخذ مشاوره از وکیل بانکی یا متخصص امور حقوق بانکی اکیداً توصیه می‌شود. از طریق این مشاوره تخصصی، می‌توان ضمن آشنایی با قوانین و ضوابط مربوطه، از صحت و اعتبار معامله اطمینان حاصل کرده و قرارداد مرابحه را مطابق با بهترین الگوهای حقوقی و فقهی منعقد نمود. در نهایت، این عقد در صورت تنظیم صحیح و رعایت موازین شرعی و قانونی، ابزاری قدرتمند و مطمئن در نظام بانکداری بدون ربا محسوب می‌شود.
پرسش و پاسخ مرتبط
آیا بانک می‌تواند بدون تملک واقعی کالا، آن را به‌صورت مرابحه به مشتری بفروشد؟
خیر. از جمله شروط اصلی صحت عقد مرابحه این است که فروشنده (بانک) مالکیت واقعی کالا را داشته باشد. بانک باید کالای مورد نظر را ابتدا خریداری کرده و هزینه آن را بپردازد. سپس آن کالا را با یک درصد سود مشخص و توافق‌شده به مشتری واگذار کند. در غیر این صورت، عقد مرابحه از منظر فقهی و حقوقی دچار اشکال می‌شود.
سود دریافتی بانک در قرارداد مرابحه چگونه تعیین می‌شود؟
سود بانک در قرارداد مرابحه، مبلغی است که به قیمت تمام‌شده کالا افزوده می‌شود. این نرخ سود معمولاً بر اساس ضوابط بانک مرکزی و شرایط رقابتی بازار مشخص می‌شود. طرفین باید پیش از امضای قرارداد، درباره این سود به توافق برسند. نکته مهم این است که میزان سود از ابتدا در قرارداد درج می‌شود و در طول دوره قرارداد تغییر نمی‌کند.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سجاد اسفندیاری”
