قتل غیرعمدی در نظام‌های حقوقی مختلف، با توجه به مبانی حقوقی آن نظام، به صورت‌های گوناگونی تقسیم بندی میشود. در حقوق کیفری ایران که برگرفته از رویکردهای فقهی می‌باشد، مقررات مربوط به ماهیت، تشخیص و میزان قتل غیر عمدی نیز به تبع دیدگاه‌های فقهی تنظیم شده است.
مهم‌ترین نکته در ارتباط با قتل غیر عمد در حقوق کیفری ایران آن است که این نوع قتل به دو گروه قتل شبه عمد و قتل خطای محض تقسیم میشود. هر کدام از این دو نوع قتل غیر عمد، در عنصر مادی و معنوی و همچنین در میزان مجازات تعزیری و نوع پرداخت دیه، ویژگی‌های منحصر به فرد خود را دارند. در ادامه این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین تلاش می‌کنیم مهم‌ترین خصیصه‌های قتل‌های شبه عمد و خطای محض را شرح دهیم.
فهرست مطالب
قتل شبه عمد
مطابق با ماده 291 قانون مجازات اسلامی قتل در موارد زیر شبه عمدی محسوب می‌شوند:
الف- قتل شبه عمد ماهوی
مطابق با بند الف ماده 291 قانون مجازات اسلامی هرگاه مرتکب نسبت به مجنی علیه قصد رفتاری را داشته لکن قصد جنایت واقع شده یا نظیر آن را نداشته باشد و از مواردی که مشمول تعریف قتل عمدی می‌گردد، نباشد، قتل شبه عمدی محسوب میشود. برای اینکه رفتاری مشمول بند الف ماده 291 شود، شرایط زیر ضرورت دارد:
1- موضوع جرم: موضوع جرم در قتل شبه عمدی، همچون قتل عمدی، انسان دیگری است.
2- رفتار مرتکب: رفتار مرتکب می‌تواند فعل یا ترک فعل باشد.
3- لزوم وقوع نتیجه: یعنی در اثر رفتار مرتکب، انسان دیگری به قتل برسد.
4- رابطه سببیت: رابطه سببیت میان رفتار و نتیجه نیز باید ثابت شود. قابل ذکر است که اگر رفتار از نوع ترک فعل باشد، باید میان ترک فعل و نتیجه حاصله رابطه سببیت وجود داشته باشد.
5- علم به موضوع: مرتکب باید علم به موضوع داشته باشد. در غیر این صورت آنچه رخ داده است، مشمول بند الف ماده مذکور نمی‌شود.
6- قصد: مرتکب در انجام رفتار مجرمانه، به عنوان مثال در تیراندازی، پرتاب سنگ و غیره قصد داشته باشد.
7- فقدان قصد نتیجه: مهم‌ترین تفاوت میان قتل عمدی و شبه عمدی موضوع قصد نتیجه است. در قتل عمدی مرتکب قصد نتیجه، یعنی کشتن دیگری را دارد، اما در قتل شبه عمد چنین قصدی وجود ندارد.
ب- قتل شبه عمد به واسطه جهل به موضوع
مطابق با بند ب ماده 291 قانون مجازات اسلامی هرگاه مرتکب، جهل به موضوع داشته باشد مانند آن که جنایتی را با اعتقاد به اینکه موضوع رفتار وی شیء یا حیوان و یا افراد مشمول ماده (302) این قانون است به مجنیٌ علیه وارد کند، سپس خلاف آن معلوم گردد، قتل شبه عمدی محسوب میشود.
حقوق‌دانان بر این باورند که بند ب ماده 291 قانون مجازات اسلامی در واقع مشمول جنایت شبه عمدی نمی‌شود و قانون‌گذار بنا به ملاحظاتی آن را در حکم شبه عمدی قرار می‌دهد. در واقع با توجه به این که مرتکب قصد ارتکاب رفتار بر مجنی علیه را ندارد، زیرا علم به وجود آن ندارد، پس از نظر ماهوی رفتار مذکور در این بند، شبه عمد نیست، بلکه خطای محض است. با وجود این قانون‌گذار برای اینکه مرتکب را مسئول پرداخت دیه قرار دهد، این رفتار را مشمول شبه عمد می‌داند.
ج- قتل شبه عمد ناشی از تقصیر
مطابق با بند پ ماده 291 قانون مجازات اسلامی هرگاه جنایت به سبب تقصیر مرتکب واقع شود، مشروط بر اینکه جنایت واقع شده یا نظیر آن مشمول تعریف جنایت عمدی نباشد، قتل شبه عمدی محسوب می‌گردد.
این بند نیز به طور ماهوی خطای محض است. اما قانون‌گذار به دلیل اینکه پرداخت دیه بر عهده عاقله و بیت‌المال قرار نگیرد آن را شبه عمد تلقی می‌نماید. باید توجه داشت که ملاک اینکه چه رفتاری تفصیر محسوب میشود، یک ملاک نوعی می‌باشد و رفتار انسان متعارف معیار است.
مجازات قتل شبه عمد
ابتدا باید متذکر این نکته شد که طبق ماده 462 قانون مجازات اسلامی دیه جنایت شبه عمدی بر عهده خود مرتکب است و در ماده مشخصی برای همه قتل‌های شبه عمد مجازات تعزیری تعیین نشده است. با این وجود برخی مواد به این موضوع اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال ماده 616 قانون مجازات اسلامی بیان می‌دارد:
«در صورتی که قتل غیر عمد به واسطه بی احتیاطی یا بی مبالاتی یا اقدام به امری که مرتکب در آن مهارت نداشته است یا به سبب عدم رعایت نظامات واقع شود، مسبب به حبس از یک تا سه سال و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم محکوم خواهد شد مگر اینکه خطای محض باشد».
به نظر می‌رسد این مجازات برای همه انواع قتل شبه عمد است. هر چند فقط در بند پ ماده 291 قانون مذکور از تقصیر به صراحت صحبت شده است. در این خصوص باید توجه داشت در بندهای الف و ب نیز به طور ماهوی تقصیر وجود دارد و اگر تقصیر نباشد، جرم قتل خطای محض خواهد بود.
قتل خطای محض
بر اساس ماده 292 قانون مجازات اسلامی، قتل در موارد زیر خطای محض محسوب میشود:
الف– در حال خواب و بیهوشی و مانند آ‌ن‌ها واقع شود.
ب– به وسیله صغیر و مجنون ارتکاب یابد. صغیر شخصی است که به سن بلوغ شرعی نرسیده است. سن بلوغ در پسران 15 سال تمام قمری و در دختران 9 سال تمام قمری است.
پ– قتلی که در آن مرتکب نه قصد قتل بر مجنی علیه را داشته باشد و نه قصد ایراد فعل واقع شده بر او را. مانند آن که تیری به قصد شکار رها کند و به فردی برخورد نماید.
در خصوصبند الف و پ می‌بایست این نکته را مد نظر قرار داد که چنانچه مرتکب آگاه و متوجه باشد که اقدام او نوعاً موجب قتل می‌گردد، قتل عمدی محسوب میشود.
باید متذکر این نکته شد که بند پ ماده مذکور به تعریف اصلی جنایت خطای محض پرداخته است و همین مصداق بیشتر در رویه قضایی مورد بحث حقوق‌دانان می‌باشد. در سایر موارد، بندهای الف و ب، تشخیص مصداق‌های آنان، به عنوان مثال بحث ارتکاب جنایت در حال جنون و بیهوشی، به کارشناسان متخصص واگذار میشود.
در جنایت خطای محض باید چند مورد را در نظر داشت:
1- ارتکاب رفتار ارادی از سوی مرتکب؛
2- قصد ارتکاب فعل بر روی قربانی وجود ندارد؛
3- عدم قصد فعل واقع شده و به عبارت بهتر، عدم قصد نتیجه.
به عنوان مثال شخصی با اراده تیری را به قصد شکار در یک جنگل که به طور معمول خالی از سکنه است، رها می‌کند و هیچ قربانی خاصی مدنظر او نیست، اما به طور اتفاقی به فردی اصابت می‌کند. در اینجا چون فرد با اراده تیر را رها می‌نماید و قصد او قربانی نیست و همچنین به طریق اولی قصد جنایت بر وی را ندارد، قتل خطای محض است.
مجازات قتل خطای محض
مجازات قتل خطای محض پرداخت دیه است. ماده 450 قانون مجازات اسلامی در این خصوص بیان می‌دارد:
«در جنایت شبه عمدی، خطای محض و جنایت عمدی که قصاص در آن جایز یا ممکن نیست، در صورت درخواست مجنی علیه یا ولی دم دیه پرداخت میشود مگر به نحو دیگری مصالحه شود».
قابل ذکر است با توجه به شیوه اثبات قتل خطای مسئول پرداخت دیه اشخاص متفاوت هستند:
الف- اگر قتل خطای محض با شهادت یا قسامه یا علم قاضی ثبت شود، عاقله مسئول پرداخت دیه است. منظور از علم قاضی عبارت از یقین حاصل از مستندات بیّن در امری است که نزد وی مطرح میشود. به عنوان مثال نتایج پزشکی قانونی یکی از مواردی است که قاضی با استفاده از آن بر مبنای علم خود رای می‌دهد.
طبق ماده 468 قانون مجازات اسلامی عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور (مرد) نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است. به بیان دیگر همه کسانی که در زمان فوت می توانند ارث ببرند به صورت مساوی مکلف به پرداخت دیه می‌‌باشند. عاقله در صورتی مسئول پرداخت دیه است که:
1- نسب مشروع داشته باشد؛
2- عاقل باشد؛
3- بالغ باشد؛
4- در مواعد پرداخت اقساط دیه، تمکن مالی داشته باشد.
مطابق با ماده 470 قانون مجازات اسلامی در صورتی که مرتکب، دارای عاقله نباشد، یا عاقله او به دلیل عدم تمکن مالی نتواند دیه را در مهلت مقرر بپردازد، دیه توسط مرتکب و در صورت عدم تمکن از بیت المال پرداخت میشود.
ب- در قتل خطای محض چنانچه قتل با اقرار مرتکب یا نکول او از سوگند یا قسامه ثابت شد بر عهده خود او است. منظور از نکول حالتی است که مرتکب پس از پیشنهاد سوگند توسط رئیس دادگاه صریحاً اعلام می‌نماید که سوگند نمی‌خورد و سوگند را به اولیای دم مقتول رد می‌نماید.
در نظر داشته باشید، از طریق سایت گروه حقوقی لاوین شما به سادگی می‌توانید با وکیل کیفری در ارتباط باشید. گروه حقوقی لاوین کیفیت خدمات ارائه شده را تضمین می‌نماید.
پرسش و پاسخ مرتبط
مجازات قتل شبه عمد چیست؟
مجازات قتل شبه عمد عبارت است از حبس از یک تا سه سال و نیز به پرداخت دیه در صورت مطالبه از ناحیه اولیای دم.
مجازات قتل خطای محض چیست؟
مجازات قتل خطای محض پرداخت دیه است. اگر قتل خطای محض با شهادت یا قسامه یا علم قاضی ثبت شود، عاقله مسئول پرداخت دیه است. اما اگر این قتل با اقرار مرتکب یا نکول او از سوگند یا قسامه ثابت شد بر عهده خود او است.
عاقله کیست؟
عاقله عبارت از پدر، پسر و بستگان ذکور (مرد) نسبی پدری و مادری یا پدری به ترتیب طبقات ارث است.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین“
