برای آن که انجام یا عدم انجام یک اقدام یا رفتار را جرم بدانیم و بگوییم جرمی واقع شده است، آن اقدام یا رفتار می‌بایست دارای ارکان مخصوص به آن جرم باشد، قانونگذار در مواد مختلفی از قانون مجازات اسلامی به این ارکان تشکیل دهنده جرم یا عناصر جرم اشاره نموده است.
در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین به صورت بسیط و دقیق‌تر به بررسی عناصر جرم و اجزای تشکیل دهنده آن خواهیم پرداخت و به طور کلی خواهیم گفت چه زمانی یک اقدام یا رفتار وصف مجرمانه دارد و باید آن را جرم دانست. چنانچه قصد مشاوره با وکیل متخصص یا پذیرش وکالت در دادگاه در حوزه جرایم کیفری دارید بر روی یکی از آیکون‌های زیر کلیک نمایید.
فهرست مطالب
عناصر جرم کدام‌اند؟
برای تحقق هر جرمی نیاز به وجود سه رکن یا عنصر می‌باشد که عبارت است از: عنصر مادی، عنصر روانی و عنصر قانونی. فقدان هر یک از عناصر جرم موجب عدم تحقق آن جرم می‌شود. همچنین هر یک از عناصر جرم خود دارای اجزای لازمی می‌باشد که به تشریح هر یک از این عناصر و اجزا می‌پردازیم. به طور کلی عناصر جرم عبارت است از:
الف- عنصر مادی جرم
یکی از عناصر جرم عنصر مادی می‌باشد و به این معنا است که سوء نیت مجرمانه فرد از ذهن او خارج و در عالم بیرون نمایان و متجلی شود. به عنوان مثال فردی که قصد توهین به دیگری را دارد با رفتار، گفتار و یا حرکات خود این ذهنیت خود را در عالم بیرون با گفتار ناپسند یا رفتار زشت نمایان می‌کند و این عمل را انجام می‌دهد. در واقع هر فعل یا ترک فعلی که نمایانگر نیت و خواست مجرمانه و یا تقصیر جزایی است عنصر مادی جرم را تشکیل می‌دهد.
ب- عنصر روانی جرم
عنصر روانی جرم عبارت است از خواست آگاهانه رفتارِ مجرمانه. از میان عناصر جرم، عنصر روانی در موضوع تحقق جرایم عمدی و غیرعمدی بسیار اهمیت دارد. در واقع عنصر روانی موجب تمییز و تفکیک جرایم عمدی از جرایم غیرعمدی خواهد شد. البته که عنصر روانی در جرامی عمدی و غیرعمدی با یک دیگر متفاوت است.
ج- عنصر قانونی جرم
تا زمانی که برای فعل یا ترک فعل‌های زشت و ناپسند انسان حکمی تعیین و یا قانونی پیش بینی نشده باشد آن فعل یا ترک فعل قابل مجازات نمی‌باشد. در واقع تا زمانی که قانونگذار فعل یا ترک فعلی را جرم نشناسد و مجازات و کیفری برای آن تعیین نکند نمی‌توان آن شخص را مجرم و رفتار ارتکابی وی را جرم دانست. بنابراین در تحقق جرم و تعیین مجازات برای آن وجود نص صریح قانون امری الزامی است که آن را به عنوان عنصر قانونی جرم می‌شناسیم.
لازم به ذکر است اگر چه در عناصر جرم، عنصر قانونی در تحقق آن و تعیین مجازات برای آن ضروریست اما بنا به دلایلی و یا به موجب خود قانون ممکن است وصف مجرمانه یک فعل یا ترک فعل زایل شود و مجازاتی بر آن مترتب نگردد. به عنوان مثال در صورتی که به موجب قانون محرز شود رفتار ارتکابی فرد دفاع مشروع بوده، مرتکب از مجازات تعیین شده برای آن جرم مصون خواهد بود و مجازات آن جرم اعمال نمی‌شود.
اجزاء عنصر مادی
در عناصر جرم، عنصر مادی متشکل از سه جزء است. لازم به ذکر است در برخی جرایم به عنوان مثال در شروع به جرم یا جرایم مطلق لزومی ندارد که هر سه جزء عنصر قانونی موجود باشد تا رفتار ارتکابی را جرم بدانیم، با این وجود در سایر موارد رفتار ارتکابی زمانی جرم می‌باشد که نمود بیرونی پیدا کند یا به نوعی قابل لمس در عالم بیرون باشد. اجزاء عنصر مادی جرم عبارت است از:
الف- رفتار فیزیکی
اولین جزء عنصر مادی هر جرمی رفتار فیزیکی است. رفتار فیزیکی ممکن است به صورت‌های مختلف محقق شود که عبارت است از:
1- فعل: رفتار فیزیکی اغلب فعل است یعنی انجام دادن کاری می‌باشد و عدم انجام کاری نمی‌تواند موجب تحقق آن جرم شود. جرایمی همچون کلاهبرداری، زنا، سرقت، توهین و غیره همگی با فعل مثبت قابل تحقق است.
2- ترک فعل: رفتار فیزیکی برخی جرایم عدم انجام تکلیف و وظیفه‌ای است که قانونگذار بر فرد لازم دانسته است. جرایمی همچون عدم ثبت نکاح دائم، طلاق، فسخ نکاح و عدم ثبت رجوع از طلاق ظرف مدت یک ماه یا عدم اعلام بطلان یا ثبت انفساخ نکاح یا طلاق در دفاتر رسمی موجب مجرم شناخته شدن مرد خواهد شد این جرم ناشی از انجام ندادن یا ترک فعل امری است که می‌بایست به موجب قانون به آن عمل می‌نمود.
همچنین در خصوص ثبت نکاح موقت در مواردی که زن باردار شود یا ضمن نکاح موقت شرط شده باشد که نکاح موقت ثبت گردد و یا آنکه طرفین بعداً توافق بر ثبت نکاح نمایند و مرد از ثبت خود داری نماید ترک فعل وی جرم بوده و مرد مجرم شناخته می‌شود.
3- حالت: در برخی موارد قانونگذار وجود وضعیت و یا حالتی را در مرتکب جرم انگاری نموده است مانند اعتیاد، ولگردی، عضویت در گروه‌های ضد انقلاب و نگهداری مواد مخدر یا مشروبات الکلی یا آلات قمار.
4- فعل ناشی از ترک فعل: منظور تظاهر خارجی قصد مجرمانه به صورت فعل (انجام) است که ناشی از عدم انجام وظیفه می‌باشد. یعنی شخص موظف به انجام کاری است اما از انجام آن فعل خودداری می‌کند یا در انجام آن بی مبالاتی می‌کند و مرتکب ترک فعل می‌شود. قتل ناشی از رانندگی با وسیله دارای نقص فنی، امتناع مادر در دادن شیر به نوزاد، قتل ناشی از بی مبالاتی در همگی رفتار فیزیکی جرم واقع شده فعل ناشی از ترک فعل می‌باشد.
ب- نتیجه رفتار فیزیکی
جرایم برای آن که محقق شوند از حیث لزوم یا عدم لزوم منتهی شدن به نتیجه خاص به دو دسته تقسیم می‌شوند. به بیان دیگر برخی از جرایم صرف انجام رفتار فیزیکی محقق می‌شوند و برخی جرایم برای تحقق نیازمند وقوع نتیجه در عالم بیرون هستند. دسته بندی جرایم به لحاظ لزوم یا عدم لزوم منتهی شدن عبارت است از:
1- جرایم مطلق
جرایمی هستند که صرف ارتکاب رفتار فیزیکی کافی برای تحقق است و نیاز به وقوع نتیجه خاصی در عالم واقع برای تحقق جرم وجود ندارد. جرایمی همچون توهین، نشر اکاذیب، تهدید به قتل، آدم ربایی، سوگند کذب، شهادت کذب، ترک نفقه، رشاء و ارتشاء، جعل، حمل اسلحه غیر مجاز و شبیه سازی سکه همگی از جرایم مطلق می‌باشند. عموماً جرایم علیه امنیت جرایم مطلق می‌باشند.
2- جرایم مقید
جرایمی که صرف ارتکاب رفتار فیزیکی کافی برای تحقق جرم نیست و وقوع جرم نیازمند تحقق نتیجه خاصی در عالم واقع است. جرایمی همچون قتل( مقید به خارج شدن روح از بدن)، خیانت در امانت( مقید به ورود ضرر به دیگری)، سرقت (مقید به وقوع ضرر) از جمله جرایم مقید هستند. عموماً جرایم علیه اموال از جرایم مقید می‌باشند.
ج- شرایط و اوضاع و احوال رفتار فیزیکی
منظور مجموعه شرایط و اوضاع و احوالی است که وجود یا عدم وجود آن‌ها از نظر قانون شرط تحقق جرم می‌باشد. شرایط و اوضاع و احوال بر حسب نوع جرم متفاوت است، به عنوان مثال اوضاع و احوال در جرم کلاهبرداری دارای شرایط (متقلبانه بودن وسایل ارتکاب جرم، اغفال بزه‌دیده، تعلق مال برده شده به دیگری) می‌باشد که متفاوت از اوضاع و احوال جرم خیانت در امانت است. گاهی رفتار فیزیکی جرایم مشابه است ولی اوضاع و احوال حاکم بر هر جرم موجب تفاوت در آن جرایم می‌شود. قانون شرایط لازم در هر جرم را تعیین می‌نماید.
اجزاء عنصر روانی یا معنوی
اراده برای ارتکاب جرم هم در جرایم عمدی و هم در جرایم غیرعمدی لازم است و قانونگذار تنها رفتار مجرمانه ارادی را قابل مجازات می‌داند. عنصر روانی در جرایم عمدی و غیر عمدی تفاوت‌هایی با یکدیگر دارند که موجب تمایز این دو از یکدیگر می‌شود. عنصر روانی در جرایم عمدی و غیرعمدی به ترتیب ذیل است:
الف- در جرایم عمدی
عنصر معنوی در جرایم عمدی عمد است . عمد به معنای هدایت اراده به سوی ارتکاب رفتاری که فانون آن را منع کرده است. در صورتی جرم عمدی تلقی می‌گردد که علاوه بر اراده دارای دو جزء زیر باشد:
1- علم (آگاهی): منظور این است که مرتکب نسبت به حکم و یا موضوع جاهل نباشد.
2- سوء نیت (فکر شرورانه): سوء نیت به دو صورت عام و خاص می‌باشد. سوء نیت عام به معنای خواست فعل (انجام) است که معمولاً تمامی جرایم عمدی نیاز به سوء نیت عام دارند مگر جرایم با مسئوایت مطلق (صرفاً مادی) مثل صدور چک پرداخت نشدنی.
سوء نیت خاص به معنای خواست نتیجه است. برخی جرایم علاوه بر سوء نیت عام نیاز به سوء نیت خاص هم دارند. به طور کلی جرایمی که به لحاظ عنصر مادی جرایم مقید هستند (یعنی نیاز به وقوع نتیجه خاصی در عالم بیرون برای جرم تلقی شدن دارند.) به لحاظ عنصر روانی جرایم با سوء نیت خاص هستند (یعنی مرتکب خواست آن نتیجه را در ذهن دارد.)
ب- در جرایم غیر عمدی
عنصر روانی در جرایم غیرعمدی نیز عمد است. غیر عمدی بودن جرم نیاز به تصریح دارد به این معنا که در صورت جرم انگاری عملی اصل بر عمدی بودن آن عمل مجرمانه است و غیرعمدی بودن عمل نیاز به تصریح قانون دارد.
اجزاء هر جرم غیرعمدی عبارت است از اراده به علاوه تقصیر جزایی و منظور از تقصیر جزایی، بی احتیاطی و بی مبالاتی است. مسامحه، غفلت، عدم مهارت و عدم رعایت نظامات دولتی و مواردی مانند این‌ها حسب مورد از مصادیق بی مبالاتی و احتیاط است. تعریف بی احتیاطی و بی مبالاتی عبارت است از:
1- بی احتیاطی: (فعل) انجام کاری است که عرف انتظار و توقع عدم انجام آن را از فرد دارد مانند رانندگی با سرع زیاد.
2- بی مبالاتی: (ترک فعل) عدم انجام کاری است که عرف توقع انجام آن را از فرد دارد. مانند نبستن در توسط نگهبان ساختمان.
پرسش و پاسخ مرتبط
عنصر مادی جرم چیست؟
نمایان شدن رفتار مجرمانه در عالم واقع که به صورت فعل یا ترک فعل یا حالتی ظهور پیدا می‌کند عنصر مادی جرم می‌باشد و دارای مجازات و کیفر قانونی است.
عنصر معنوی جرم چیست؟
منظور از عنصر معنوی یا عنصر روانی جرم نیت سؤ و مجرمانه فاعل جرم و خواست آگاهانه او در زمان ارتکاب جرم می‌باشد.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین- سمانه جعفرپور”
