عقد ضمان چیست؛ آشنایی با اوصاف و اقسام عقد ضمان

عقد ضمان، یکی از مهم‌ترین مفاهیم در حقوق است که به معنای پذیرفتن تعهد پرداخت دین شخص دیگری توسط شخص دیگر می‌باشد. در این قرارداد، ضامن متعهد می‌شود دین بدهکار را به طلبکار پرداخت کند. در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین به بررسی ساده و روشن از عقد ضمان و اوصاف و شرایط اجرای آن خواهیم پرداخت تا مفاهیم اصلی این تعهد را به زبان ساده‌تر بیان نماییم.

شروع مشاوره حقوقی آنلاین

مشاوره تلفنی

درخواست وکیل

عقد ضمان چیست؟

عقد ضمان در معنای عام شامل «ضمان»، «حواله» و «کفالت» می‌شود. معنای خاص عقد ضمان تعهدی است که در آن یک شخص (ضامن) متعهد می‌شود دین یا تعهد مالی شخص دیگری (مضمون‌عنه) را به طلبکار او یا همان (مضمون‌له) پرداخت کند. بنابراین دین بدهکار از ذمه او به ذمه ضامن منتقل می‌شود مشروط بر این که طلبکار این تعهد را بپذیرد. این عقد به معنای بر عهده گرفتن دینی است که بر عهده شخص دیگری قرار دارد و با هدف جلب اعتماد طلبکار یا حمایت از بدهکار انجام می‌شود.

فرض کنید رضا 100 میلیون تومان به حسن بدهکار است و علی ضامن رضا ‌می‌شود تا بدهی 100 میلیون تومانی او را به حسن بپردازد و حسن نیز قبول کند. در این فرض رضا مضمون عنه، حسن مضمون له و علی ضامن است. ضمان در فرضی مذکور صحیح است، تعهد به پرداخت مالی ثابت و مشخص وجود دارد و همچنین طرفین قرارداد نیز کاملاً مشخص هستند.  

اوصاف ضمان

عقد ضمان دارای ویژگی‌هایی است که آن را از دیگر عقود متمایز می‌کند. اوصاف مهم این عقد عبارت است از:

الف- طبق ماده 701 قانون مدنی، عقد ضمان لازم است؛ یعنی هیچ‌یک از طرفین (ضامن یا طلبکار) نمی‌توانند آن را یک طرفه فسخ نمایند؛

ب- عقد ضمان بر پایه تعهدی شکل می‌گیرد که ضامن دین بدهکار (مضمون‌عنه) را به طلبکار (مضمون‌له) می‌پردازد. این عقد میان ضامن و طلبکار منعقد می‌شود و نیازی به رضایت بدهکار ندارد. به همین دلیل، طبق ماده 685 قانون مدنی «رضایت مدیون اصلی شرط صحت عقد ضمان نیست» لذا عقدی عهدی است؛

ج- عقد ضمان نیازی به تشریفات ندارد و تنها با توافق میان ضامن و طلبکار منعقد می‌شود. در این عقد تراضی کافی است تا تعهد از ذمه بدهکار به ذمه ضامن منتقل شود؛

د- اگرچه ضامن معمولاً در قبال تعهدش مبلغی دریافت نمی‌کند، با این وجود عقد ضمان معوض محسوب می‌شود زیرا نتیجه این عقد به سود بدهکار است که دینش از بین می‌رود؛

ه- تعهد ضامن به دین بدهکار وابسته و به تبع آن ایجاد می‌شود لذا اگر دین بدهکار مشروع یا موجود نباشد، ضمانت نیز باطل خواهد بود؛

و- عقد ضمان به‌منظور کمک به بدهکار و تسهیل امور او ایجاد شده است. در ماده 694 قانون مدنی مقرر شده است که «علم ضامن به مقدار و اوصاف و شرایط دینی که ضمانت آن را می‌کند شرط نیست.» بنابراین نیازی نیست که ضامن تمام جزئیات دین را بداند؛ شناخت اجمالی از طلبکار و بدهکار کافی است.

اقسام ضمان

با انعقاد عقد ضمان شرایط و میزان مسئولیت هر یک از ضامن، مضمون عنه و مضمون له تغییر پیدا می‌کند. بنابراین لازم است اقسام عقد ضمان و میزان و شریط مسئولیت هر یک را مورد بررسی قرار دهیم. ضمان به دو صورت منعقد می‌شود که عبارت‌اند از:

الف- ضمان نقلی

در این ضمان دین از ذمۀ مضمون عنه (مدیون) به ذمۀ ضامن (ثالث) انتقال می‌یابد. پس از انعقاد ضمان نقلی ذمۀ مضمون عنه برئ می‌شود و ذمۀ ضامن در برابر طلبکار (مضمون ‌له) مشغول می‌شود و انتقال طلب (دین) کامل تحقق پیدا می‌کند. برای مثال هنگامی که علی جهت پرداخت بدهی حسن به رضا، ضامن او می‌شود، دیگر حسن به رضا بدهکار نیست و رضا برای مطالبه طلب خود فقط می‌تواند به علی مراجعه کند.

ب- ضمان ضمی

این نوع ضمان برخلاف ضمان نقلی است. به این معنا که با انعقاد آن ذمۀ مضمون عنه بری نمی‌‎شود و انتقال طلبی صورت نمی‌پذیرد. بلکه ضامن تنها در برابر مضمون له (طلبکار) به عنوان پشتوانه و وثیقه، متعهد و ملزم می‌شود؛ بنابراین مضمون عنه همچنان مدیون است و دین وی به ضامن منتقل نمی‌شود. برای مثال هنگامی که علی جهت پرداخت بدهی حسن به رضا، ضامن او می‌شود، هم علی و هم حسن در برابر رضا مسئول هستند و رضا برای مطالبه طلب خود هم می‌تواند به علی مراجعه کند و هم به حسن.

لازم به ذکر است ضمان ضمی دو نوع است که عبارت‌اند از:

1- ضمان وثیقه‌ای: مطابق با ماده 402 قانون تجارت «ضامن وقتی حق دارد از مضمون‌له تقاضا نماید که بدواً به مدیون اصلی رجوع کرده و در صورت عدم وصول طلب به او رجوع نماید که‌بین طرفین (‌خواه ضمن قرارداد مخصوص خواه در خود ضمانت‌نامه) این ترتیب مقرر شده باشد.»

بنابراین ضمانت ضامن از مدیون به این صورت است که در ابتدا مضمون عنه (طلبکار) برای وصول طلب خود باید به مدیون (بدهکار اصلی) مراجعه نماید و چنانچه طلب وی وصول نشد، آنگاه حق دارد به ضامن رجوع کند. از این رو در ضمان وثیقه‌ای ذمه مضمون عنه بری نمی‌شود و همچنان مدیون می‌بایست دین خود را ادا نماید. برای مثال هنگامی که علی جهت پرداخت بدهی حسن به رضا، ضامن او می‌شود، رضا برای وصول طلب خود ابتدا باید به حسن مراجعه کند و در ورتی که موفق با وصول طلب خود نشود می‌تواند به علی مراجعه نماید.

2- ضمان تضامنی: مطابق با ماده 403 قانون تجارت «در کلیه مواردی که به موجب قوانین یا موافق قراردادهای خصوصی ضمانت تضامنی باشد طلبکار می‌تواند به ضامن و مدیون اصلی‌مجتمعاً رجوع کرده یا پس از رجوع به یکی از آن‌ها و عدم وصول طلب خود برای تمام یا بقیه طلب به دیگری رجوع نماید.»

در این نوع ضمانت نیز مانند ضمان وثیقه‌ای ذمه مدیون (مضمون عنه) بری نمی‌شود بلکه طلبکار (مضمون له) می‌تواند برای وصول طلب خود همزمان هم به ضامن و هم مضمون عنه مراجعه نماید و به میزان و ترتیبی که مایل است طلب خود را وصول نماید. در واقع در این نوع ضمانت ضامن و مدیون (مضمون عنه) مجتمعاً مسئول هستند. برای مثال هنگامی که علی جهت پرداخت بدهی حسن به رضا، ضامن او می‌شود، هم علی و هم حسن در برابر رضا مسئول هستند و رضا برای مطالبه طلب خود هم می‌تواند به هر دوی آن‌ها مراجعه نماید.

شرایط صحت ضمان

با توجه به این که ضمان یک عقد است بنابراین با توافق طرفین یعنی ضامن و مضمون‌له (طلبکار) آثاری ایجاد خواهد شد.لذا لازم است به شرایطی که برای وقوع صحیح این عقد لازم است بپردازیم:

الف- منجز باشد: مطابق با ماده 699 قانون مدنی «تعلیق در ضمان مثل این که ضامن قید کند که اگر مدیون نداد من ضامنم، باطل است ولی التزام به تأدیه ممکن است معلق باشد.» بنابراین تعلیق در عقد ضمان سبب بطلان است و می‌بایست منجز باشد مگر آن که تعلیق در التزام به تأدیه باشد. باید توجه داشت این شرط در ضمان تضامنی صحیح است.

ب- اهلیت: در عقد ضمان 3 شخص نقش دارند که لازم است به ترتیب اهلیت هر یک را بررسی نماییم:

1- اهلیت ضامن همواره در ضمان ضمی و نقلی ضرورت دارد زیرا متعهد می‌گردد؛

2- اهلیت مضمون له (دائن) در ضمان نقلی ضرورت دارد. در ضمان ضمی صغیر غیر ممیز و مجنون نمی‌توانند ضمان را قبول کنند اما صغیر ممیز و سفیه تحت وجود قانونی می‌تواند قبول نماید؛

3– اهلیت مضمون عنه (مدیون) هرگز لازم نمی‌باشد چرا که اراده او در تحقق ضمان نقسی ندارد. در این خصوص ماده ماده 687 قانون مدنی بیان داشته است که «ضامن شدن از محجور و میت صحیح است» زیرا اراده مضمون عنه بی اثر در وقوع ضمان است.

ج- موضوع ضمان (مضمون به): موضوع یا ضمان آن چیزی است بر ذمه مدیون یا همان مضمون عنه قرار دارد و ضامن آن را بر عهده می‌گیرد. برای آن که عقد ضمان تحقق یابد موضوع آن باید دارای ویژگی‌ها مذکور در قانون باشد که عبارت است از:

1- ارزش مالی داشته باشد؛

2- مشروع و قابل انتقال داشته باشد؛

3- موجود باشد یا آنکه سبب آن ایجاد شده باشد. ماده 691 قانون مدنی در این خصوص بیان می‌دارد که «ضمانِ دینی که هنوز سبب  آن ایجاد نشده‌است، باطل است؛»

4- به طور اجمالی معلوم باشد. ماده 216 قانون مدنی چنین مقرر داشته است: «مورد معامله باید مبهم نباشد مگر در موارد خاصه که علم اجمالی به آن کافی است؛» بنابراین لازم نیست مفصلاً مورد ضمان معلوم باشد اما نباید مطلقاً مجهول و نامعلوم باشد و علم اجمالی نسبت به آن کافی است.

5- به طور تفصیلی معین باشد و مردد نباشد. ماده 694 قانون مدنی در این خصوص بیان داشته است که «علم
ضامن به مقدار و اوصاف و شرایط دینی که ضمانت آن را می نماید شرط نیست. بنابراین اگرکسی ضامن دین شخص بشود بدون اینکه بداند آن دین چه مقدار است ضمان صحیح است لیکن ضمانت یکی از چند دین به نحو تردید باطل است.»

پرسش و پاسخ مرتبط

“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سمانه جعفرپور”