منظور از عاریه این است که شخصی اجازه استفاده رایگان از مال معینی را به دیگری بدهد تا شخص از آن مال استفاده کند و بعد عین مال را پس بدهد. در فقه و حقوق مدنی ایران عاریه عقدی است که در آن یک طرف عقد به طرف دیگر اجازه می‌دهد که در مدت زمان معین یه صورت رایگان از عین مال استفاده نماید.
در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین به موضوع عقد عاریه و اوصاف آن می‌پردازیم همچنین مواردی که موجب انحلال این عقد می‌شود را بررسی می‌نماییم. چناچه در خصوص انعقاد این عقد و تبیین شرایط آن به دریافت مشاوره حقوقی یا پذیرش وکالت در دادگاه نیاز دارید آیکون مناسب در زیر را انتخاب نمایید تا در اسرع وقت با وکیل لاوین در ارتباط باشید.
فهرست مطالب
عاریه چیست؟
به موجب ماده 635 قانون مدنی «عاریه عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین به طرف دیگر اجازه می‌دهد که از عینِ مالِ او مجاناً منتفع شود. عاریه‌دهنده را معیر و عاریه‌گیرنده را مستعیر گویند.»
به بیان دیگر عاریه اذن در انتفاع به هدف استفاده رایگان مستعیر می‌باشد. بنابراین مستعیر حق استفاده رایگان از عین مال را دارد.
ویژگی‌های عاریه در قانون مدنی
عاریه دارای برخی ویژگی‌ها می‌باشد که عبارت است از:
الف- عقد است نه ایقاع لذا با اراده دو طرف معیر و مسعیر واقع می‌گردد؛
ب- عقدی جایز می‌باشد به این معنا که هر یک از طرفین می‌توانند هر زمان که بخواهد آن را فسخ کند و در صورت فوت هر یک از طرفین منفسخ می‌شود؛
ج- عقد اذنی است به این معنا که تحقق و بقای آن صرفاً در گرو اذن است و با برداشته شدن اذن این عقد نیز به هم می‌خورد؛
د- عقدی رضایی است یعنی با رضایت متعاقدین (طرفین عقد) واقع می‌شود و برای انعقاد آن نیاز به انجام تشریفات خاصی نمی‌باشد؛
ه- غیرمعوض است یعنی در آن یکی از طرفین عقد (معیر) مال را به صورت مجانی در اختیار طرف دیگر (مستعیر) قرار می‌دهد و عوضی از او دریافت نمی‌کند؛
و- مسامحه‌ای می‌باشد چرا که در آن طرفین به دنبال کسب سود و منفعت بیشتر نمی‌باشند و در آن سنجش مالی وجود ندارد. منظور از مسامحه این است که در آن طرفین دقت تجاری در داد و ستد مال نمی‌کنند.
ز- عقدی عهدی است به این معنی که در آن تعهد و الزام وجود دارد. در واقع معیر تعهد می‌کند مال را برای انتفاع به مستعیر بدهد و مستعیر در ازای استفاده رایگان از عین مال، تعهد و الزام به نگهداری و همچنین استرداد عین مال را دارد.
اوصاف معیر
معیر لازم است دارای برخی خصوصیات و اوصاف مقرر در قانون باشد.
در این خصوص ماده 636 قانون مدنی بیان می‌دارد که: «عاریه‌دهنده علاوه بر اهلیت باید مالک منفعت مالی باشد که عاریه می‌دهد اگر چه مالک عین نباشد.»
اوصاف معیر با توجه به قانون مدنی عبارت است از:
الف- معیر اهلیت داشته باشد
از آن جا که عقد عاریه این قابلیت را دارد که هم دارای منفعت باشد و هم ضرر، لذا اهلیت داشتن شرط صحت آن است. معیر می‌بایست دارای اهلیت یعنی (عاقل، بالغ، رشید) باشد تا نسبت به سود و ضرر ناشی از این عقد آگاه باشد. در صورت عدم وجود اهلیت وضعیت عاریه به شرح زیر است:
1- در صورتی که معیر مجنون یا صغیر غیرممیز باشد عقد باطل است؛
2- اگر معیر سفیه یا صغیر ممیز باشد عقد غیرنافذ است و نیازمند تنفیذ ولی و قیم وی می‌باشد و در صورت تنفیذ صحیح و نافد می‌شود و در صورت عدم تنفیذ توسط ولی یا قیم عاریه نیز باطل می‌باشد.
ب- معیر مالک منفعت باشد
در عاریه ضروری نیست که معیر مالک عین (مال) باشد بلکه مهم این است که معیر مالک منافع و یا دارای حق تصرف باشد. لازم به ذکر است که در خصوص این موضوع می‌توان شرط خلاف نمود.
خصوصیات مال مورد عاریه
مالی که مورد عاریه قرار می‌گیرد لازم است دارای خصوصیات مقرر در قانون مدنی باشد که عبارت است از:
الف- معلوم و معین باشد
هر چند که در ماده 190 قانون مدنی بیان شده است که مورد معامله باید معلوم و معین باشد اما این شرط از قواعد عمومی قراردادها می‌باشد. از آن جا که این عقد مبتنی بر شفقت و از روی مسامحه است، قابلیت تعیین و علم اجمالی نسبت به مال مورد عاریه کفایت می‌کند. لازم به ذکر است مردد بودن مال باعث بطلان عقد است.
ب- مصرفی(استهلاکی)نباشد
اگر مال استهلاکی باشد تعهد مستعیر نسبت به استرداد عین مال بلاموضوع می‌شود چرا که ممکن است مستهلک شده و چیزی برای استرداد باقی نماند. البته در این خصوص قصد طرفین اهمیت دارد که چه نوع استفاده‌ای را مورد تراضی قرار داده باشند. علی‌الصول اموال استهلاکی را نمی‌توان به عاریه داد مگر برای استفاده‌ای که موجب استهلاک مال نشود.
ج- منفعت مشروع و عقلایی داشته باشد
مطابق با ماده 637 قانون مدنی «هر چیزی که بتوان با بقای اصلش از آن منتفع شد می‌تواند موضوع عقد عاریه گردد. منفعتی که مقصود از عاریه است منفعتی است که مشروع و عقلایی باشد.»
مسئولیت مستعیر
مستعیر نسبت به مال دارای وظایف و مسئولیت‌هایی می‌باشد که عبارت است از:
الف- مخارج و هزینه‌ها لازم برای انتفاع از مال بر عهده مستعیر است؛
ب- مستعیر در صورت تعدی و تفریط ضامن تلف و نقصان مال می‌باشد؛
ج- در صورتی که در این عقد شرط ضمان (مسئولیت مطلق برای مستعیر) شده باشد مسئولیت هرگونه کسر و نقصانی بر عهده مستعیر خواهد بود هر چند که ناشی از عمل او نباشد؛
د- مستعیر مسئول استهلاک (منقصت) ناشی از استفاده مال نیست مگر این که معیر اذن به استفاده‌ی مشخصی نموده باشد در این صورت، هر نوع استفاده غیر از آن چه که مشخص شده خروج از اذن می‌باشد و مستعیر مسئول می‌باشد؛
ه- اگر عاریه مطلق باشد یعنی برای استفاده مشخصی اذن داده نشود بلکه به طور مطلق باشد چنانچه مستعیر خارج از عرف استفاده نماید مسئول استهلاک (منقصت) خواهد بود؛
و- هزینه ایفای تعهد (استرداد عین در عاریه) بر عهده مستعیر است مگر شرط خلاف شده باشد یا عرف خلاف باشد؛
ز- اصولاً واگذاری مال توسط مستعیر به دیگری بنابر اصل عدم ولایت غیرنافذ است.
انحلال عاریه
در صورت بروز برخی شرایط و ایجاد وضعیتی ممکن است عقد عاریه انحلال یابد. این موارد عبارت است از:
الف- انقضا مدت
اگر چه مدت داشتن از ارکان این عقد نیست اما در صورتی که برای آن مدت تعیین شود با انقضاء مدت اذن معیر نیز منقضی شده در این شرایط عقد منفسخ می‌شود.
ب- فسخ
عاریه عقدی جایز است در نتیجه توسط هر یک از معیر یا مستعیر قابل فسخ است مکر آن که حق فسخ خود را اسقاط کرده باشند.
ج- تلف مورد عاریه
چنانچه مال تلف شود تعهد مستعیر به استرداد عین ممکن نباشد، (تعذر مطلق) وجود دارد و عقد خود به خود منفسخ می‌شود. لازم به ذکر است در صورتی که تلف بدون تعدی و تفریط مستعیر رخ داده باشد مسئولیتی متوجه وی نخواهد بود.
د- فوت
با توجه به اذنی بودن این عقد با فوت هر یک از طرفین اذن منتفی می‌شود و عقد منفسخ می‌گردد.
ه- حجر
محجور شدن هر یک از طرفین عقد در حکم فوت آن‌ها می‌باشد. بنابراین با حجر هر یک از معیر و مستعیر عقد نیز منفسخ می‌شود.
پرسش و پاسخ مرتبط
عاریه چیست؟
عاریه عقدی جایز است که به موجب آن یکی از طرفین به دیگری اجازه می‌دهد که از عین مال او به صورت رایگان منتفع شود و پس از انتفاع عین مال را به وی مسترد نماید.
آیا معیر باید مالک عین باشد تا بتواند آن را عاریه دهد؟
خیر. آنچه که اهمیت دارد این است که معیر مالک منافع عین باشد و یا دارای حق تصرف باشد.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین- سمانه جعفرپور”
