دفاع مشروع

همه ما حق داریم از خود، عزیزانمان و اموالمان در برابر تهدید و آسیب محافظت کنیم. اما آیا هر واکنشی در برابر خطر، توجیه‌پذیر است؟ دفاع مشروع، خط مشخصی بین دفاع از خود و تجاوز را ترسیم می‌کند. این مفهوم حقوقی، شرایطی را تعریف می‌کند که در آن فرد می‌تواند از خود دفاع کند بدون اینکه مرتکب جرم شود. اما این شرایط دقیقاً چه هستند؟ چه زمانی دفاع مشروع محسوب می‌شود و چه زمانی به مجازات می‌انجامد؟

در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین به بررسی دقیق دفاع مشروع، شرایط آن و پیامدهای حقوقی آن خواهیم پرداخت. توصیه می‌شود این نوشتار را تا پایان مطالعه کنید و در صورتی که در این خصوص به مشاوره حقوقی با وکیل کیفری نیاز دارید بر روی آیکون مناسب در زیر کلیک نمایید.

شروع مشاوره حقوقی آنلاین

مشاوره تلفنی

درخواست وکیل

نصب اپلیکیشن حقوقی لاوین

کافه بازار

مایکت

وب اپلیکیشن

دانلود مستقیم

دفاع مشروع چیست؟

همه ما حق داریم از خود، عزیزانمان و دارایی‌مان محافظت کنیم. اما آیا این حق تا کجا ادامه دارد؟

قانونگذار در ماده 156 قانون مجازات اسلامی، شرایطی را برای دفاع از خود در نظر گرفته است که به آن «دفاع مشروع» می‌گویند. مطابق با این ماده، اگر کسی برای دفاع از جان، آبرو، مال یا آزادی خود یا دیگران، در برابر تهدید یا حمله‌ای که در حال وقوع است یا به زودی اتفاق می‌افتد، اقدام کند و مرتکب جرمی شود، ممکن است مجازات نشود. اما این بدان معنا نیست که هر اقدامی در شرایط خطرناک، توجیه‌پذیر است. برای اینکه این اقدامات دفاع مشروع محسوب شود، باید شرایط خاصی وجود داشته باشد که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت.

شرایط دفاع مشروع

همانطور که در ماده 156 قانون مجازات اسلامی ذکر شده است، برای اینکه دفاعی مشروع محسوب شود و فرد از مجازات معاف گردد، باید شرایط خاصی وجود داشته باشد. این شرایط عبارت است از:

1- رفتار ارتکابی برای دفع تجاوز یا خطر ضرورت داشته باشد

ارتکاب رفتار مجرمانه جهت دفع تجاوز هنگامی مشروع تلقی می‌گردد که این عمل تنها راه نجات باشد. بنابراین چنانچه مدافع بتواند بدون ارتکاب جرم تجاوز را دفع کند و ارتکاب جرم در مقام دفاع ضروری نباشد، دفاع او مشروع نخواهد بود.

2- دفاع مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد

دفاع مدافع در مقام دفاع مشروع می‌بایست مستند به قرائن معقول یا خوف عقلایی باشد. بنابراین به صرف هراس از دیگری یا تهدید نمی‌توان به دفاع توسل نمود. در واقع دفاع مشروع هنگامی جایز است که قرائن معقول حاکی از تحقق خطر باشد. برای مثال اگر شخص الف، شخص ب را صرفاً به ضرب و جرج تهدید کند، ب نمی‌تواند به او حمله ور شده و به دلیل تهدید او به دفاع مشروع استناد نماید.

3- خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت نگرفته باشد

در برابر خطری می‌توان به دفاع مشروع توسل نمود که در نتیجه رفتار خود شخص به وجود نیامده باشد. به عبارت دیگر، دفاع در برابر دفاع مشروع جایز نیست؛ برای مثال اگر شخص ب به قصد سرقت وارد خانه شخص الف شود و الف به او حمله‌ور شود و شخص ب، شخص الف را بکشد، شخص ب نمی‌تواند به دفاع مشروع استناد نماید چرا که خطر و تجاوز به سبب اقدام آگاهانه یا تجاوز خود فرد و دفاع دیگری صورت گرفته است.

4- توسل به قوای دولتی بدون فوت وقت عملاً ممکن نباشد یا مداخله آنان در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع نشود

در صورتی که برای دفع خطر یا تجاوز بتوان بدون فوت وقت به قوای دولتی توسل جست و یا مداخله قوای دولتی در دفع تجاوز و خطر مؤثر واقع شود، نمی‌توان به دفاع مشروع استناد نمود.

تنساب دفاع در برابر تجاوز

یکی از مهم‌ترین مباحثی که در دفاع مشروع مورد بحث قرار می‌گیرد تناسب عرفی دفاع در برابر تجاوز است. دفاع صورت گرفته در دفاع مشروع می‌بایست با تجاوز صورت گرفته متناسب باشد. این تناسب عرفی است. در واقع عرف جرم ارتکابی را بسیار شدیدتر از ارزش مورد تهاجم نداند و عمل ارتکابی در مقام دفاع بیش از حد لازم نباشد. به عبارت دیگر دفاع می‌بایست از آسان‌ترین یا کم‌خطرترین شیوه ممکن شروع شده و تنها در صورتی از شیوه‌های زیان‌بارتر استفاده شود که برای رفع تهاجم ضرورت داشته باشد.

لازم به ذکر است، مطابق با تبصره دوم ماده 156 قانون مجازات اسلامی هرگاه اصل دفاع محرز باشد ولی رعایت شرایط آن محرز نباشد اثبات عدم رعایت شرایط دفاع بر عهده مهاجم است نه مدافع.

دفاع مشروع از دیگری

مطابق با تبصره اول ماده 156 قانون مجازات اسلامی دفاع از نفس، ناموس، عرض، مال و آزادی تن دیگری در صورتی جایز است که او از نزدیکان دفاع کننده بوده یا مسؤولیت دفاع از وی بر عهده دفاع کننده باشد یا ناتوان از دفاع بوده یا تقاضای کمک نماید یا در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.

بنابراین دفاع از دیگری در صورتی مشروع محسوب می‌گردد که علاوه بر شرایط دفاع مشروع، حداقل یکی از شرایط زیر وجود داشته باشد:

الف- فرد مورد تجاوز از نزدیکان مدافع باشد. شخص نزدیک به مدافع می‌تواند از دوستان مدافع یا رابطه خویشاوندی به وی داشته باشد؛

ب- مسؤولیت دفاع از فرد مورد تجاوز بر عهده مدافع باشد. مسؤولیت دفاع از دیگری یا به موجب قرارداد یا به موجب قانون به مدافع اجازه می‌دهد که از دیگری در برابر تجاوز یا خطر دفاع کند؛

ج- فرد مورد تجاوز ناتوان از دفاع باشد؛

د- فرد مورد تجاوز تقاضای کمک کرده باشد؛

ه- فرد مورد تجاوز در وضعیتی باشد که امکان استمداد نداشته باشد.

دفاع مشروع در برابر قوای انتظامی

مطابق با ماده 157 قانون مجازات اسلامی مقاومت در برابر قوای انتظامی و دیگر ضابطان دادگستری در مواقعی که مشغول انجام وظیفه خود باشند، دفاع محسوب نمی‌شود. این موضوع دارای یک استثنا است. در واقع  هرگاه قوای انتظامی و دیگر ضابطان دادگستری از حدود وظیفه خود خارج شوند و حسب ادله و قرائن موجود خوف آن باشد که عملیات آنان موجب قتل، جرح، تعرض به عرض یا ناموس یا مال گردد، دفاع جایز است.

در نظر داشته باشید، مقاوت در برابر قوای انتظامی و دیگر ضابطان دادگستری که در حال انجام وظیفه خود هستند، جرم محسوب می‌شود. ماده 607 قانون مجازات اسلامی (تعزیرات) در این خصوص بیان می‌دارد:

«هر گونه حمله یا مقاومتی که با علم و آگاهی نسبت به مأمورین دولت در حین انجام وظیفه آنان به عمل آید تمرد محسوب می‌‌شود.»

آثار دفاع مشروع

در صورتی که دفاع مشروع در دادگاه اثبات شود، دارای آثاری است. این آثار به شرح زیر است:

1- عمل مدافع جرم محسوب نمی‌شود و برای او حکم برائت صادر می‌گردد؛

2- در دفاع مشروع دیه نیز ساقط است جز در مورد دفاع در مقابل تهاجم دیوانه که دیه از بیت المال پرداخت می‌شود؛

3- كسی كه در مقام دفاع مشروع موجب خسارات بدنی يا مالی شخص متجاوز شود مسئول خسارت نيست مشروط بر اين كه خسارت وارده بر حسب متعارف متناسب با دفاع باشد.

پرسش و پاسخ مرتبط

“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سجاد اسفندیاری”