مفهوم خیار تبعض صفقه

خیار تبعض صفقه حقی است که در صورت باطل بودن بخشی از معامله به دلیل تجزیه و تفکیک مورد معامله، به خریدار داده می‌شود. بر اساس ماده ۴۴۱ قانون مدنی خیار تبعض صفقه وقتی حاصل می‌شود که عقد بیع نسبت به بعض مبیع به جهتی از جهات باطل باشد در این صورت مشتری حق ‌خواهد داشت بیع را فسخ نماید یا به نسبت قسمتی که بیع واقع شده است قبول کند و نسبت به قسمتی که بیع باطل بوده است ثمن را استرداد کند.

بنابراین اگر عقد بیع نسبت به بخشی از مبیع به هر دلیلی باطل باشد، خریدار می‌تواند کل معامله را فسخ کند یا بخش صحیح معامله را بپذیرد و ثمن مربوط به بخش باطل را مطالبه نماید. این خیار برای جلوگیری از ضرر به خریدار ایجاد شده و مبتنی بر قاعده فقهی «لاضرر» است.

مبانی و شرایط تحقق خیار تبعض صفقه

برای تحقق خیار تبعض صفقه، لازم است بخشی از عقد به دلایلی مانند بطلان، انفساخ، فسخ یا اخذ به شفعه (مانند تلف یا نقص مبیع) منحل شود. در فقه اسلامی تحقق خیار تبعض صفقه شامل چهار مورد: بطلان، انفساخ، فسخ و نقص مبیع قبل از تسلیم می‌شود. همچنین بنابر طبق ماده 388 قانون مدنی اگر قبل از تسلیم در مبیع نقصی حاصل شود مشتری حق خواهد داشت که معامله را از باب خیار تبعض صفقه فسخ نماید.

به‌عنوان مثال، اگر دو خودرو در یک عقد فروخته شود و یکی پیش از تحویل تلف شود، عقد نسبت به آن خودرو منفسخ و خیار تبعض صفقه ایجاد می‌شود. مبنای اصلی خیار تبعض صفقه، جلوگیری از ورود ضرر به خریدار و رعایت عدالت در معاملات است.شرایط تحقق خیار تبعض صفقه عبارت است از:

1– خریدار در زمان انعقاد قرارداد، از بطلان بخشی از معامله آگاه نباشد؛

2– چنانچه خریدار با علم به بطلان بخشی از معامله، آن را بپذیرد، نمی‌تواند از خیار تبعض صفقه برای فسخ کل قرارداد استفاده کند، اما حق مطالبه ثمن بخش باطل را دارد؛

3– اگر بایع قادر به تسلیم بخشی از مبیع نباشد، معامله نسبت به آن بخش باطل بوده و خریدار می‌تواند از این خیار استفاده کند؛

4– اگر قبل از تسلیم در مبیع نقصی حاصل شود خریدار حق دارد از باب خیار تبعض صفقه معامله را فسخ نماید.

5– این خیار در عقدی ایجاد می‌شود که شامل چند کالا در برابر یک ثمن باشد.

کاربرد خیار تبعض صفقه در اجاره

بر اساس ماده ۴۸۳ قانون مدنی، در عقد اجاره، اگر بخشی از عین مستأجره به دلیل تلف یا حادثه از بین برود، مستأجر می‌تواند از خیار تبعض صفقه استفاده کند. او می‌تواند بخش باقی‌مانده را فسخ کند یا با پذیرش آن، درخواست تقلیل نسبی مال‌الاجاره نماید. برای مثال، اگر دو خودرو برای یک سال اجاره داده شود و یکی پس از شش ماه تلف شود، اجاره نسبت به آن خودرو منفسخ شده و مستأجر می‌تواند کل اجاره یا بخش باقی‌مانده را فسخ کند یا مال‌الاجاره را کاهش دهد. برای درک بهتر این خیار به مثال‌های زیر توجه کنید:

الف- فرض کنید شخصی قصد خرید ۱۰ تخته قالی دست‌بافت کرمان را دارد، اما فروشنده به اشتباه ۷ تخته قالی دست‌بافت و ۳ تخته قالی ماشینی تحویل دهد. خریدار می‌تواند معامله را نسبت به قالی‌های ماشینی فسخ کند و یا کل قرارداد را باطل نماید.

ب- تاجری ۲۰۰۰ تن شکر از یک شرکت خارجی خریداری کرده و به شرکت ایرانی می‌فروشد. اگر نیمی از شکر به دلیل مشکلات حمل‌ونقل قابل تحویل نباشد، معامله نسبت به آن بخش باطل شده و خریدار می‌تواند از خیار تبعض صفقه استفاده کند.

تقسیط ثمن و تقلیل مال‌الاجاره

در صورت باطل بودن بخشی از معامله، ثمن باید به نسبت بخش صحیح و باطل تقسیم شود. برای این منظور، بخش صحیح مبیع به‌صورت جداگانه قیمت‌گذاری می‌شود و نسبت قیمت آن به کل مبیع تعیین می‌گردد. فروشنده باید بخش متناسب با قسمت باطل را به خریدار بازگرداند. این روش بر اساس قاعده جلوگیری از دارا شدن ناعادلانه استوار است. اگر بخشی از مبیع فاقد مالیت باشد، محاسبه ثمن پیچیده‌تر شده و ممکن است رویه واحدی بین حقوقدانان وجود نداشته باشد.

بنابراین در خیار تبعض صفقه، اگر بخشی از عقد باطل یا منفسخ شود، ثمن یا مال‌الاجاره به نسبت بخش صحیح و باطل تقسیم می‌شود. این فرآیند به‌عنوان تقسیط ثمن در بیع یا تقلیل نسبی مال‌الاجاره در اجاره شناخته می‌شود و مبتنی بر جلوگیری از دارا شدن ناعادلانه است.

جمع‌بندی

خیار تبعض صفقه ابزاری حقوقی برای حمایت از خریدار در برابر بطلان بخشی از معامله است. این خیار به خریدار اجازه می‌دهد تا با فسخ قرارداد یا پذیرش بخش صحیح و استرداد ثمن بخش باطل، از ضرر مالی جلوگیری کند. مبنای این خیار، قاعده لاضرر و عدالت در معاملات است که در فقه و قانون مدنی ایران جایگاه ویژه‌ای دارد.

پرسش و پاسخ مرتبط

“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سمانه جعفرپور”