کپی رایت یا حق تالیف همان حقی است که قانون برای پدیدآوندگان آثار ادبی و هنری در نظر گرفته و از آن‌ها در برابر دیگران حمایت می‌نماید. آیا در ایران قانون کپی رایت وجود دارد یا خیر؟ آیا باید اثر خود را حتما ثبت کنیم؟ در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین به تعریف این موضوع و پاسخ به پرسش‌های شما می‌پردازیم.
فهرست مطالب
کپی‌رایت چیست؟
کپی رایت اصطلاحی بین‌المللی است که در متون قانونی ایران به حق تالیف ترجمه می‌شود. معنای دقیق این اصطلاح حقی است که قانونگذار برای نویسندگان، شعرا، بازیگران، خواننده‌ها، سازندگان موسیقی، نقاشان، مجسمه سازان، عکاسان و سایر هنرمندان در نظر گرفته و از آن‌ها در برابر سایرین حمایت می‌نماید. حتی توسعه دهندگان نرم‌افزارها و بازی‌ها هم می‌توانند از این حمایت برخوردار شوند زیرا آثار آن‌ها ابتدا به صورت کد و نوشته متولد می‌شوند.
مؤلف یا همان صاحب کپی‌رایت از دو دسته از حقوق معنوی و مادی برخوردار است:
حقوق معنوی مؤلف عبارت‌اند از حق انتشار اثر برای نخستین بار، حق انتساب اثر به مؤلف، حق رعایت حرمت اثر و حق رعایت نام اثر؛
حقوق مادی مؤلف نیز عبارت است از حق تکثیر و عرضه اثر که عواید مالی انتشار یا فروش اثر را برای پدیدآورنده به همراه خواهد داشت. همچنین دارنده کپی رایت می‌تواند مانع استفاده تجاری سایرین از اثر خود شود و یا برای این امر در ازای دریافت مبلغی مجوز صادر نماید. همچنین این حق را خواهد داشت که نقض کننده کپی رایت را تعقیب قضایی نموده و از وی خسارت دریافت نماید.
کپی رایت را ثبت کنیم؟
به طور کلی ثبت دارایی فکری از موضواعت چالش برانگیز است. حق تالیف نیز از این قاعده مستثنی نیست. در رابطه با این حق باید دانست که حق تالیف بدون ثبت هم قابل حمایت است، البته به شرطی که برای نخستین بار در ایران منتشر شود. ماده 22 قانون حمایت حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان در این خصوص تعیین تکلیف می نماید. ماده 22:«حقوق مادی پدیدآورنده موقعی از حمایت این قانون برخوردار خواهد بود که اثر برای نخستین‌بار در ایران چاپ یا پخش یا نشر یا اجرا شده باشد و قبلاً در هیچ کشوری چاپ یا نشر یا پخش و یا اجرا نشده باشد».
بنابراین همین که اثر ادبی و یا هنری برای نخستین بار در ایران چاپ، پخش، نشر و یا اجرا شود از آن حمایت می شود. در نتیجه الزامی برای ثبت اثر ادبی و هنری وجود ندارد.
آثار ثبت کپی رایت
در عمل بسیاری از مؤلفان به ثبت اثر کتبی و تالیفی خود در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی اقدام می‌نماید. برخی از برنامه‌نویسان نیز نرم‌افزار خود را در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به ثبت می‌رسانند. دلیل و فایده این امر تنها می‌تواند جنبه اثباتی قضیه باشد و اثری در اصل حمایت نخواهد داشت. با این توضیح که در صورت ثبت کتاب یا نرم افزار رایانه‌ای در وزارت فرهنگ، اگر شخصی اثر مشابهی تولید کند و در تقدم و تأخر تولید دو اثر تردید حاصل شود، کسی که اثرش را ثبت نموده نیازی به اثبات تقدم تولید اثر خود نداشته و طرف مقابل می‌بایست تقدم اثر خود را اثبات نماید.
مدت حمایت از کپی رایت
مدت این حمایت ابتدا به موجب قانون حمایت از مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348، تا 30 سال پس از مرگ مؤلف در نظر گرفته شده بود. اما در سال 1389 به موجب طرح اصلاح ماده 12 قانون حمایت از حقوق مؤلفان و مصنفان و هنرمندان مصوب 1348 مدت این حمایت تا 50 سال پس از مرگ مؤلف افزایش یافت.
بنابراین از آن زمان قانون کشورمان از این حیث با معاهده تریپس یکسان شد. بدین ترتیب حقوق مادی ناشی از آثار ادبی و هنری تا 50 سال پس از مرگ مؤلف به وراث و بازماندگان وی تعلق دارد. پس از آن نیز این اثر در دایره حقوق عمومی قرار گرفته و همه می‌توانند از آن اثر به رایگان استفاده نمایند.
برای مثال اگر خواننده ای در سال 1345 ترانه‌ای را بسراید، آهنگسازی و اجرا کند و در سال 1350 فوت نماید، وراث او تا سال 1400 می‌توانند از استفاده سایرین از این اثر یا بازخوانی آن جلوگیری کرده و خود به فروش اثر اقدام نمایند. اما پس از پایان سال 1400 این اثر دیگر در قلمرو عمومی قرار گرفته و از انحصار وراث مؤلف خارج می‌گردد. یعنی همه می‌توانند بدون پرداخت وجهی از آن استفاده نموده و یا آن را بازخوانی نمایند.
لازم به ذکر است اگر اثری مشترک باشد و توسط دو یا چند نفر تولید شده باشد، ملاک 50 سال از فوت آخرین شریک است. البته آثار سینمایی، آثار عکاسی و همچنین آثاری که توسط اشخاص حقوقی (شرکت‌ها) تولید می‌شوند، صرفاً تا 50 سال از تاریخ عرضه آن‌ها مورد حمایت قرار خواهند گرفت.
عواقب نقض کپی رایت
هرگونه استفاده از آثار ادبی و هنری مانند انتشار کتب، ترجمه کتب، مقالات، تصاویر، موسیقی، فیلم و سریال و غیره، بدون کسب اجازه از صاحب این آثار نقض قانون کپی‌رایت می‌باشد. یعنی مرتکب علاوه بر مسئولیت جبران خسارت وارده، می‌تواند مسئولیت کیفری هم داشته و به مجازات حبس و جزای نقدی محکوم شود. در این بخش به توضیح انواع ضمانت اجراهای نقض کپی‌رایت خواهیم پرداخت.
۱- عواقب حقوقی
مؤلف اثر ادبی و هنری که معمولاً همان دارنده حق مؤلف است، حق تعقیب حقوقی مرتکب نقض کپی رایت را دارد. یعنی می‌تواند در دادگاه حقوقی برای جبران خسارت وارده ناشی از نقض حق خود اقامه دعوا نماید. مبنای این خسارت نیز می‌تواند سهم بازار و سودی باشد که ناقض کپی‌رایت از آن خود کرده و صاحب حق را از آن محروم ساخته است.
این دست از پرونده‌ها معمولاً در شعبه سوم دادگاه حقوقی مجتمع قضایی شهید بهشتی تهران به صورت تخصصی رسیدگی می‌شوند. در چنین دعوایی دادگاه پس از احراز ذی‌نفعی خواهان و نقض حق توسط خوانده، برای مشخص شدن میزان خسارت وارده به صاحب حق، موضوع را به کارشناس رسمی دادگستری ارجاع نموده و معمولاً بر همان مبنا اقدام به صدور رای می‌نماید.
شایان ذکر است رویه اخیر شعبه محترم فوق الذکر این است که در خواسته مطالبه خسارت، رقم دقیق خسارت وارده به خواهان تعیین گردد. به نظر می‌رسد با توجه به عدم علم خواهان به میزان دقیق فروش خوانده و میزان بهره مندی که از این سوء استفاده داشته است، ارجاع امر به کارشناس رسمی دادگستری جهت تعیین میزان دقیق خسارت ضروری است. لذا به این دلیل رویه جدید شعبه تخصصی در این خصوص قابل انتقاد به نظر می رسد. بنابراین می‌بایست دست کم در این قسم از دعاوی، با ارجاع امر به کارشناس رقم دقیق خسارت وارده مشخص شود.
۲- عواقب کیفری
دارنده کپی‌رایت همچنین حق اقدام کیفری علیه ناقض حق را دارد. در واقع او می‌تواند شکوائیه نقض حق تألیف را به استناد مواد 23 تا 28 قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان تقدیم دادسرا نماید. البته در حال حاضر شکوائیه‌ها از طریق دفاتر خدمات قضایی ثبت و شعب تخصصی مالکیت فکری در دادسرا ارجاع می‌شوند. در ادامه مواد قانونی مرتبط با این مبحث را ذکر خواهیم کرد.
الف- ماده ۲۳ قانون حمایت از مؤلفان و مصنفان و هنرمندان:
ماده 23 قانون مذکور مقرر می‌دارد: «هر کس تمام یا قسمتی از اثر دیگری را که مورد حمایت این قانون است به نام خود یا به نام پدیدآورنده بدون اجازه او و یا عالماً عامداً به‌نام شخص دیگری غیر از پدیدآورنده نشر یا پخش یا عرضه کند به حبس تأدیبی از شش ماه تا 3 سال محکوم خواهد شد».
ب- ماده 7 قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی:
ماده 7 این قانون مقرر می‌دارد: «اشخاصی که عالماً و عامداً مرتکب یکی از اعمال زیر شوند علاوه بر تأدیه خسارات شاکی خصوصی به حبس جنحه‌ای از سه ماه تا یک‌سال محکوم خواهند شد: 1- کسانی که خلاف مقررات مواد یک و دو و سه این قانون عمل کنند؛ 2- کسانی که اشیاء مذکور در ماده 3 را که به طور غیر مجاز در خارج تهیه شده به کشور وارد یا صادر کنند».
ج- ماده 13 قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای:
ماده 13 این قانون مقرر می‌دارد: «هرکس حقوق مورد حمایت این قانون را نقض نماید علاوه بر جبران خسارت به حبس از نود و یک روز تا شش ماه و جزای نقدی از ده‌میلیون (000 000 10) تا پنجاه میلیون (000 000 50) ریال محکوم می‌گردد. تبصره – خسارات شاکی خصوصی از اموال شخص مرتکب جرم جبران می‌شود».
د- ماده 1 قانون نحوه مجازات اشخاصی که در امور سمعی و بصری فعالیت‌های غیر مجاز می‌نمایند:
ماده 1 این قانون در خصوص نقض حق مؤلف در خصوص آثار صوتی و تصویری مقرر می‌دارد:
«هرشخص حقیقی یا حقوقی که مبادرت به هرگونه اعمالی برای معرفی آثار سمعی و بصری غیرمجاز به جای آثار مجاز نماید و یا با تکثیر بدون مجوز آثار مجاز، موجب تضییع حقوق صاحبان اثر شود، اعم از جعل برچسب رسمی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی الصاق شده بر روی نوار و لوح‌های فشرده صوتی و تصویری (CD) و یا تعویض نوار یا محتوای داخل کاست نوار دارای برچسب ونظایر آن، برحسب مورد علاوه بر مجازات جعل و پرداخت خسارت وارده در جایی که تضییع حق موجب خسارت مالی است در صورت مطالبه صاحبان اثر خسارت وارده را جبران می‌کند و در هرحال به جریمه نقدی از دومیلیون (2.000.000) ریال تا بیست میلیون (20.000.000)ریال محکوم می‌شود».
ه- ماده 74 قانون تجارت الکترونیکی:
از سوی دیگر ماده 74 قانون تجارت الکترونیکی مصوب 1382 مقرر می‌دارد: «هرکس در بستر مبادلات الکترونیکی با تکثیر، اجرا و توزیع (عرضه و نشر) مواردی که در قانون حمایت حقوق مؤلفان، مصنفان و هنرمندان مصوب 1348.9.3 و قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مصوب 1352.9.26 و قانون حمایت از حقوق پدیدآورندگان نرم‌افزارهای رایانه‌ای مصوب 1379.10.4، منوط بر آن که امور مذکور طبق مصوبات مجلس شورای اسلامی مجاز شمرده شود، در صورتی‌که حق تصریح شده مؤلفان را نقض نماید به مجازات سه ماه تا یک سال حبس و جزای‌نقدی به میزان پنجاه میلیون ریال محکوم خواهد شد».
۳-اقدامات بازدارنده
منظور از اقدامات بازدارنده در حقوق مالکیت فکری، آن دست از اقداماتی است که از تضییع بیشتر حقوق صاحبین حق تا تعیین تکلیف نهایی در دادگاه، جلوگیری می‌نماید. این اقدامات به نوعی با مکانیزم دستور موقت مذکور در قانون آیین دادرسی مدنی شباهت دارد.
برای مثال ماده 9 قانون قانون ترجمه و تکثیر کتب و نشریات و آثار صوتی مقرر می‌دارد: «مراجع قضایی مکلفند ضمن رسیدگی به شکایت شاکی خصوصی به تقاضای او نسبت به جلوگیری از نشر و پخش و عرضه کتب و‌نشریات و آثار صوتی موضوع شکایت و ضبط آن تصمیم مقتضی اتخاذ کنند».
همچنین ماده 29 قانون قانون حمایت از مولفان و مصنفان و هنرمندان در این خصوص مقرره ای دارد. ماده 29:«مراجع قضایی می‌توانند ضمن رسیدگی به شکایت شاکی خصوصی نسبت به جلوگیری از نشر و پخش و عرضه آثار مورد شکایت و‌ضبط آن دستور لازم به ضابطین دادگستری بدهند».
وکیل کپی‌رایت
1- تعریف وکیل کپی رایت
وکیل کپی‌رایت اصطلاحی است که گاه به وکلای متخصص حوزه حقوق مالکیت فکری اطلاق می‌شود. معمولاً وکیل متخصص این بخش تحصیلات تکمیلی خود را در حوزه حقوق مالکیت فکری گذرانده است. البته حقوق مالکیت فکری کلیه مسائل مربوط به دارایی‌های فکری مختلف را پوشش می دهد. یعنی علاوه بر آثار ادبی و هنری، برای مثال حق اختراع، برند (علامت تجاری) را نیز در‌بر‌می‌گیرد. به بیان دیگر حقوق مالکیت فکری به حمایت از اختراع، طرح صنعتی، برند، اسرار تجاری، حق تألیف و غیره می‌پردازد. مسلما صرف تحصیل در این حوزه برای بدل شدن به وکیل کپی‌رایت کافی نیست و تجربه کافی در زمینه ثبت دارایی‌های فکری و همچنین طرح دعوا و دفاع در پرونده‌های مربوط به کپی‌رایت بسیار اهمیت دارد.
2- خدمات وکیل کپی رایت
وکیل کپی‌رایت بر اساس تجربه می‌داند که برای مثال کدام نرم‌افزار را اصلاً نباید ثبت نمود و می‌بایست تحت عنوان اسرار تجاری به حمایت از آن پرداخت. یا اینکه تشخیص می‌دهد کدام اثر نقض حق اثر دیگری است و نباید روی آن سرمایه‌گذاری کرد. بدین ترتیب وکیل کپی رایت شما را از هدر رفتن سرمایه‌های کلان نجات می‌دهد. وکیل کپی‌رایت همچنین به شما می گوید که استفاده از کدام آثار می‌تواند نقض حقوق دیگران است.
همچنین وکیل کپی‌رایت می‌تواند با توجه به ماهیت پرونده شما، استراتژی طرح دعوای حقوقی و کیفری علیه ناقضین حق را برای شما برنامه‌ریزی نماید تا پیروزی در دعوا زودتر و با هزینه کمتر حاصل شود. علاوه بر این وکیل کپی‌رایت می‌تواند با تسلط بر قوانین این حوزه، از شما در برابر ادعای نقض کپی‌رایت در دادگاه و دادسرا دفاعی یکپارچه و حرفه ای داشته باشد.
دپارتمان تخصصی مالکیت فکری و فناوری لاوین این امکان را دارد که از وکیل مالکیت فکری بهره ببرد. وکلای مالکیت فکری لاوین آماده‌ی ارایه کلیه خدمات مشاوره تخصصی کپی‌رایت در زمان تولید آثار ادبی و هنری و همچنین نرم افزار‌های رایانه‌ای می‌باشند. وکلای لاوین همچنین در طرح دعوا و دفاع از شما در دادگاه و دادسرا در کنار شما خواهند بود. هم اکنون می‌توانید جهت اخذ مشاوره آنلاین و تخصصی در این زمینه به اپلیکیشن حقوقی لاوین مراجعه نمایید. همچنین برای مراجعه حضوری با دفتر گروه حقوقی لاوین تماس بگیرید.
پرسش و پاسخ مرتبط
آیا قانون کپی‌رایت در ایران وجود دارد؟
بله. کپی‌رایت در ایران برای آثاری که نخستین بار در ایران چاپ، پخش، نشر و یا اجرا شوند، وجود دارد. قانون از پدیدآورندگان چنین آثاری حمایت می کند. شایان ذکر است ایران به کنوانسیون جهانی برن نپیوسته است. بنابراین از آثار خارجی در ایران و متقابلاً از آثار ایرانی در خارج از کشور حمایت نمی‌شود.
آیا استفاده بدون اجازه از اثر دیگری جرم است؟
بله. استفاده تجاری بدون مجوز از آثار ادبی و هنری دیگران مانند فیلم، سریال، موسیقی، نرم افزار رایانه‌ای، عکس و غیره جرم می باشد. یعنی علاوه بر جبران خسارت حسب مورد حبس و یا جزای نقدی به همراه خواهد داشت.
آیا حتما باید کتاب یا موسیقی خود را ثبت کنیم؟
بر خلاف برند، اختراع و طرح صنعتی، اصولا کپی‌رایت نیازی به ثبت نداشته و بدون ثبت هم قابل حمایت است. مشروط بر این که برای نخستین بار در ایران چاپ، پخش، منتشر و یا اجرا شده باشد.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– حمید علیزاده”
