عقد هبه چیست؟

هبه یکی از عقود مهم در قانون مدنی ایران است که به معنای بخشش یا هدیه دادن مالی به دیگری بدون دریافت عوض است. این عقد که ریشه در فقه اسلامی و عرف دارد، در ماده 795 قانون مدنی تعریف شده است. در هبه، واهب (بخشنده) مالی را به متهب (گیرنده) به‌صورت رایگان واگذار می‌کند. در این مقاله، به بررسی جزئیات عقد هبه، شرایط صحت آن، انواع مال مورد هبه، و احکام مرتبط با آن می‌پردازیم.

تعریف عقد هبه در قانون مدنی

طبق ماده 795 قانون مدنی، هبه عقدی است که به موجب آن یک نفر مالی را به‌صورت مجانی به دیگری تملیک می‌کند. این عقد ویژگی‌های خاصی دارد:

1– مجانی بودن: عقد هبه بدون دریافت عوض انجام می‌شود؛

2– تملیکی بودن: مالکیت مال به متهب منتقل می‌شود؛

3– جایز بودن: واهب می‌تواند در شرایطی از هبه رجوع کند؛

4– عینی بودن: برای صحت هبه، قبض (تحویل گرفتن مال) ضروری است.

انواع مال موضوع عقد هبه

موضوع عقد هبه می‌تواند شامل موارد زیر باشد:

الف– عین: مانند خانه یا خودرو که به‌صورت کامل به متهب منتقل می‌شود؛

ب– منفعت: مانند حق استفاده از خانه برای مدت معین (مثلاً دو سال)؛

ج– طلب: طبق ماده 806 قانون مدنی، هبه طلب به مدیون امکان‌پذیر است، اما با ابراء متفاوت است؛

با این حال، حقوق عینی مانند حق انتفاع یا ارتفاق نمی‌توانند موضوع هبه باشند، زیرا تملیک بر آن‌ها صدق نمی‌کند.

شرایط صحت عقد هبه

برای صحت عقد هبه، شرایط زیر باید رعایت شود:

1– اهلیت واهب: طبق ماده 796، واهب باید اهلیت معامله و تصرف در مال خود را داشته باشد. هبه از سوی ورشکسته یا مال مرهونه صحیح نیست.

2– مالکیت واهب: ماده 797 تأکید می‌کند که واهب باید مالک مال مورد هبه باشد.

3– قبول و قبض: ماده 798 بیان می‌کند که هبه بدون قبول و قبض متهب کامل نمی‌شود. قبض در عقود عینی مانند هبه شرط صحت است.

قبض در هبه

قبض در هبه نیازمند اراده واهب و متهب است. اگر مال منقول باشد، قبض با تسلیم و تخلیه انجام می‌شود. در مورد مال غیرمنقول مشاع، قبض بدون اذن سایر شرکا ممکن نیست. طبق ماده 800، اگر مال پیش‌تر در ید متهب باشد، قبض جدید لازم نیست، مشروط بر اینکه واهب از این موضوع آگاه باشد.

رجوع از هبه

هبه عقدی جایز است و واهب می‌تواند از آن رجوع کند، مگر در موارد زیر (ماده 803):

الف– متهب از نزدیکان واهب (پدر، مادر، یا فرزند) باشدغ

ب– هبه معوض باشد و عوض داده شده باشد؛

ج– مال از ملکیت متهب خارج شده یا متعلق حق غیر شده باشد؛

د– مال تغییر کرده باشد (مثلاً گندم به آرد تبدیل شود)؛

ه– واهب یا متهب فوت کرده باشند؛

و– هبه به‌صورت صدقه باشد؛

ز– همچنین، هبه طلب به مدیون غیرقابل رجوع است.

هبه و محجورین

مطابق با ماده 799 قانون مدنی در هبه به صغیر، مجنون یا سفیه، قبول و قبض بسته به نوع محجوریت متفاوت است. صغیر ممیز و سفیه می‌توانند هبه را قبول کنند، اما قبض باید توسط نماینده قانونی انجام شود.

هبه معوض و غیرمعوض

طبق ماده 801 قانون مدنی عقد هبه معمولاً مجانی است، اما می‌تواند با شرط عوض باشد. شرط عوض می‌تواند رایگان (مانند هبه ماشین در ازای هبه ماشین دیگر) یا معوض (مانند هبه در ازای انجام عملی با اجرت) باشد.

جمع‌بندی

هبه عقدی است که در آن مال به‌صورت رایگان به دیگری واگذار می‌شود. این عقد شرایط خاصی مانند اهلیت واهب، مالکیت مال، و قبض دارد. هبه می‌تواند جایز یا لازم باشد و در مواردی مانند هبه به والدین یا صدقه غیرقابل رجوع است. آگاهی از قوانین هبه به افراد کمک می‌کند تا از حقوق خود در این عقد به‌ خوبی استفاده کنند.

پرسش و پاسخ مرتبط

“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سمانه جعفرپور”