آیا تا به حال فکر کرده‌اید که چگونه ممکن است از بخشی از ملک همسایه خود استفاده کنید؟ مثلاً، تصور کنید که برای آبیاری باغچه خود، نیاز به استفاده از مجرای آبی دارید که از ملک همسایه عبور می‌کند. اینجاست که مفهوم حق ارتفاق وارد می‌شود.
حق ارتفاق به زبان ساده، حقی است که به یک شخص اجازه می‌دهد تا از بخشی از ملک دیگری استفاده کند. این حق، ریشه در قانون مدنی دارد و در ماده 93 این قانون به طور مختصر تعریف شده است. با این حال، برای درک کامل این مفهوم حقوقی، نیازمند بررسی دقیق‌تر ویژگی‌ها و شرایط ایجاد آن هستیم.
در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین، قصد داریم به بررسی جامع این حق بپردازیم. از تعریف ساده و قابل فهم تا ویژگی‌های حقوقی و شرایط ایجاد آن، همه چیز را به زبان ساده و روان توضیح خواهیم داد. همچنین، به تفاوت‌های بین این حق و حق انتفاع نیز خواهیم پرداخت تا درک شما از این دو مفهوم حقوقی کامل شود.
فهرست مطالب
حق ارتفاق چیست؟
مطابق با ماده 93 قانون مدنی «ارتفاق حقی است برای شخص در ملک دیگری.»
قانون‌گذار در این ماده ارتفاق را حقی برای شخص می‌داند که در ملک دیگری از آن برخوردار می‌شود. این در حالی است که حق ارتفاق قائم به ملک می‌باشد، یعنی ارتفاق حقی است برای ملک نسبت به ملک دیگر مانند حق رفت و آمد یا حق بردن آب، حق داشتن پنجره و غیره مواردی هستند که یک شخص از ملکی دیگری برای ملک خود می‌تواند استفاده نماید.
به عنوان مثال علی برای آبیاری زمین خود نیار دارد از مجرای آبی که از زمین مجاور عبور می‌کند استفاده نماید. در این صورت صاحب زمین مجاور نمی‌تواند از استفاده علی جلوگیری نماید.
اوصاف حق ارتفاق
حق ارتفاق توأم با تعهد یا الزام مالکِ ملکی است که مورد حق ارتفاق قرار می‌گیرد. یعنی مالک ملک، حق ارتفاق شخص دیگر را در ملک خود به رسمیت می‌شناسد و این حق او را در ملک خود رعایت می‌نماید.
مطابق با قانون مدنی این حق دارای اوصاف و ویژگی‌ها زیر است:
الف- حق عینی به تبع ملک
ارتفاق حقی عینی است که به تبع ملک مجاور ایجاد می‌شود. یعنی دارنده حق می‌تواند حق خود در ملک دیگری را مستقیم و بدون واسطه اجرا کند و از حق خود در حدود قانون از آن ملک (که عین معین است) استفاده نماید. معمولاً این حق در دو زمین متصل و نزدیک به هم به وجود می‌آید.
ب- قائم به ملک
این حق قائم به ملک است و اختصاص به زمین دارد نه به شخص؛ بنابراین این حق به صورت جدای از ملک قابل انتقال نیست. به بیان دیگر حق انتفاع با تکیه بر ملک ایجاد می‌شود و مالک زمین دیگری از آن برخوردار می‌شود و هر کسی که مالک زمین شود از حق ارتفاق آن نیز بهره می‌برد.
ج- دائمی
حقی همواره دائمی است و نمی‌تواند به صورت موقت باشد؛ اما مالک می‌تواند برای مدت محدودی برای دیگری در ملک خود این حق را ایجاد نماید تا از آن استفاده نماید.
د- غیرقابل تقسیم
حقی قابل تقسیم نیست؛ منظور این است که اگر حق ارتفاق به سود ملکی مشاع (مشترک) برقرار شده باشد، پس از تقسیم ملک، حق ارتفاق فقط به سود یکی نخواهد بود و هر کدام به‌طور مستقل حق استفاده از این حق را خواهند داشت.
ه- در اموال غیرمنقول ذاتی
این حق تنها در اموالی که ذاتاً غیرمنقول هستند برقرار می‌شود؛ مانند زمین؛ بنابراین در امول منقول، اموال غیرمنقول تبعی و اموالی که در حکم غیرمنقول هستند حق ارتفاق به وجود نیامده و و امکان برقراری در این نوع اموال را ندارد.
و- غیرقابل تقسیم
مطابق با ماده ماده 103 قانون مدنی «هرگاه شرکاء ملکی دارای حقوق و منافعی باشند و آن ملک مابین شرکاء تقسیم شود هر کدام از آنها به قدر حصه مالک آن حقوق و منافع خواهد بود مثل اینکه اگر ملکی دارای حق عبور در ملک غیر بوده و آن ملک که دارای حق است بین چند نفر تقسیم شود هر یک از آنها حق عبور از همان محلی که سابقاً حق داشته است خواهد داشت.» بنابراین این حق قابل تقسیم نیست و چنانچه این حق موجود در ملک مشاع باشد و آن ملک تقسیم شود حق ارتفاق منحصر به یک از سهم‌ها نمی‌باشد و همگی حق استفاده از حق را به طور مستقل دارند.
ه- قابل معامله
اگر چه این حق مستقل از ملک قابل استفاده نیست اما قابلیت معامله مستقل از ملک را دارد.
ایجاد حق ارتفاق
برای آن که این حق به وجود بیاید و بتوان از این حق برخوردار شد لازم است یک سبب قانونی یا قراردادی وجود داشته باشد. سبب ایجاد این حق عبارت است از:
1- سبب قانونی
در برخی موارد حکم قانون سبب ایجاد حق ارتفاق می‌باشد. به عنوان مثال به موارد زیر توجه نمایید:
الف- سابق تصرف: هرگاه شخصی به مدت طولانی از حقی در ملک دیگری برخوردار باشد به واسطه سبق تصرفی که دارد از حق ارتفاق برخوردار می‌گردد. ماده 97 قانون مدنی «هرگاه کسی از قدیم در خانه یا ملک دیگری مجرای آب به ملک خود یا حق مرور داشته، صاحب خانه یا ملک نمی‌تواند مانع آب بردن یا عبور او از ملک خود شود و همچنین است سایر حقوق از قبیل حق داشتن در و شبکه و ناودان و حق شرب و غیره.»
ب- سبب شرایط طبیعی: در مواردی ممکن است وضعیت طبیعی و موقعیت املاک سبب ایجاد حق ارتفاق شود. در این خصوص قانون مدنی در ماده 95 بیان داشته است که «هرگاه زمین یا خانه کسی مجرای فاضلاب یا آب باران زمین یا خانه دیگری بوده است صاحب آن خانه یا زمین نمی‌تواند جلوگیری از آن کند مگر در صورتی که عدم استحقاق او معلوم شود.»
2- سبب قراردادی
مطابق با ماده 94 قانون مدنی «صاحبان املاک می‌توانند در ملک خود هر حقی را که بخواهند نسبت به دیگری قرار دهند در این صورت، کیفیت استحقاق، تابع قرارداد و عقدی است که مطابق آن، حق داده شده است.» بنابراین قرارداد و عقد نیز به طور معمول می‌تواند سبب ایجاد حق ارتفاق باشد. بنابراین مالک زمین و ملک می‌تواند به موجب قرارداد هر نوع حقی اعم از ارتفاق و غیره را به شخصی دیگر بدهند.
تفاوت حق ارتفاق و حق انتفاع
به طور کلی حق ارتفاق و حق انتفاع در اوصاف زیر با یک دیگر تفاوت دارند:
الف- حق انتفاع ممکن است در اموال منقول یا غیرمنقول ممکن است ایجاد شود درحالی که حق ارتفاق فقط در اموال غیرمنقول ذاتی ایجاد می‌شود؛
ب- حق ارتفاق قائم به ملک است نه به شخص در حالی که حق انتفاع برای شخص است؛
ج- حق ارتفاق همواره دائمی است؛ بالعکس حق انتفاع موقت است مگر در مواردی که قانون مستثنا نموده است.
پرسش و پاسخ مرتبط
حق ارتفاق چیست؟
حق ارتفاق حقی است برای ملک نسبت به ملک دیگری مانند حق عبور و رفت وآمد، حق بردن آب(حق‌المجرا).
اگر کسی که حق عبور یا حق ارتفاق در ملک را ندارد اما مالک ملک به او اجازه عبور یا حق ارتفاق بدهد، آیا مالک می‌تواند از اجازه خود رجوع نماید؟
بله، در مواردی که سبب حق ارتفاق وجود ندارد بلکه با اعطای اذن یا اجازه مالک، شخص از این حق برخوردار می‌شود مالک می‌تواند از اذن خود رجوع نماید.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین- سمانه جعفرپور”
