چک صیادی | صدور چک، استعلام چک، وصول چک برگشتی

چک صیادی چیست؟

چک صیادی، چکی است که در سامانه صیاد (سامانه صدور یکپارچه الکترونیکی چک) صادر می‌شود و مزایای بیش‌تر و مشکلات کمتری نسبت به چک‌های قدیمی دارد.  از ۲۸ شهریور ۱۳۹۶، سامانه صدور یکپارچه دسته چک (سامانه صیاد) توسط بانک مرکزی راه اندازی شده است. تا پیش از اصلاح و اجرایی شدن قانون صدور چک، علی‌رغم داشتن چک برگشتی، اشخاص به‌راحتی می‌توانستند از بانک دسته چک دریافت کرده و با هر مبلغ و هر تعداد چک بلامحل، مجدداً به صدور چک اقدام کنند. با راه اندازی سامانه صیاد، فرد باید حداقل دو سال حساب بانکی با کارکرد بالا داشته باشد و بانک، جز واسطه ثبت درخواست متقاضی در سامانه صیاد، نقشی در صدور دسته چک ندارد.

قانون اصلاح صدور چک مصوب سال ۱۴۰۰ تغییرات مهمی را در قانون صدور چک اعمال کرد، یکی از این تغییرات مربوط به موضوع چک صیادی است که در این نوشتار شما را با آن آشنا خواهیم نمود.

ویژگی‌های چک صیادی

چک صیادی دارای ویژگی هایی است که در ادامه به مهم‌ترین آن اشاره خواهد شد:

۱- اختصاص شناسه یکتا (کد ۱۶ رقمی) به هر برگ چک که شامل اطلاعات اعتبار صاحب حساب است؛

۲- حذف نقش شعب بانک در صدور دسته چک و جلوگیری از دریافت دسته چک به وسیله اشخاص بدحساب؛

۳- ویژگی‌های ظاهری یکسان در تمام چک‌های صیادی و رنگ بنفش چک (تنها وجه تمایز لوگوی بانک محالٌ علیه است)؛

۴- امنیت بالای چک صیادی (نوع کاغذ و مفاد و مندرجات چک صیادی قابل جعل نیست)؛

۵- امکان استعلام اعتبار حساب صادرکننده چک که این امر کاهش آمار چک برگشتی را در پی خواهد داشت.

۶- چنانچه فردی دارای چک برگشتی باشد تا زمانی که از آن چک رفع سوء اثر نشود، نمی‌تواند متقاضی چک جدید باشد؛

۷- امکان نقد کردن چک در کلیه بانک‌های کشور بدون توجه به بانک صادرکننده؛

۹- تعیین سقف مبلغ چک از طریق استعلام از سامانه و جلوگیری از صدور چک با مبلغی بیش از توان و اعتبار صادرکننده؛

۱۰- حذف صدور و انتقال چک در وجه حامل و جلوگیری از خطرات ناشی از آن همچون به سرقت رفتن چک؛

۱۱- حذف چک سفید امضا و مشکلات و اختلافات ناشی از چک سفید امضا.

سامانه صیاد چیست؟

مطابق ماده ۲۱ مکرر قانون صدور چک، برای صدور و ظهرنویسی چک، سامانه‌ای رایانه‌ای به نام سامانه صیاد راه اندازی شده است. این سامانه به شرح ذیل عمل می‌کند:

۱- بانک مرکزی باید نام اشخاص ورشکسته و معسر از محکوم به و یا اشخاصی را که چک صادره از جانب آن‌ها برگشت خورده و هنوز رفع سوء اثر نشده است، در سامانه صیاد درج کرده و از دریافت دسته چک و صدور چک جدید در سامانه صیاد و استفاده از چک موردی جلوگیری کند.

۲- اگر شخص ورشکسته چکی صادر کند، احکام چک با رعایت مقررات ورشکستگی بر آن حاکم می‌شود. یعنی چک صادره توسط شخص ورشکسته یا معسر، چک است اما بانک‌ها نباید به این اشخاص دسته چک بدهند.

۳- چناچه شخصی به وکالت یا به عنوان مدیر شرکت، چکی صادر کند و چک مذکور منتهی به عدم پرداخت شود، نام وکیل یا مدیر در سامانه درج می‌شود و آن‌ها نیز از گرفتن دسته چک یا چک موردی یا صدور هرگونه چک ممنوع می‌شوند.

۴- بانک مرکزی امکان استعلام آخرین وضعیت صادرکننده چک شامل اعتبار و سابقه چک برگشتی ظرف سه سال اخیر و میزان تعهدات تسویه نشده را برای شخصی که قصد دریافت دسته چک دارد فراهم کرده است. 

۵- برای صدور هر برگه چک در سامانه صیاد لازم است که مبلغ و تاریخ مندرج در چک و نام دارنده چک همراه با شناسه یکتای آن در سامانه درج شود. در چک‌های صیادی پس از ثبت چک در سامانه صیاد، صادرکننده باید چک کاغذی را نیز امضا کند. در واقع صِرف درج چک در سامانه صیاد کافی نیست و صدور و امضای فیزیکی نیز لازم است. چنانچه صدور چک در سامانه صیاد درج نشود، وجه چک صرفاً به عنوان یک طلب مدنی، نه یک سند تجاری، قابل مطالبه است و دارنده از مزایای سند تجاری نیز محروم خواهد شد؛ اما می‌تواند با طرح دعوی در دادگاه وجه چک را به عنوان یک طلب مدنی مطالبه کند.

۶- مجموعه مبالغ تمام چک‌هایی که یک شخص از دسته چک خود صادر و در سامانه صاید درج می‌کند نباید از سقف اعتباری که در اعتبارسنجی مشخص شده بیشتر باشد.

۷- اگر دارنده قصد دارد قبل از تسویه چک آن را به دیگری انتقال دهد، باید هویت شخص انتقال گیرنده را برای همان شناسه یکتای چک در سامانه درج کند؛

۸- تسویه چک در سامانه تسویه چک (چکاوک) انجام می‌شود. این تسویه مطابق مبلغ و تاریخ مندرج در سامانه صیاد و در وجه شخصی انجام می‌شود که نام او به عنوان آخرین دارنده در سامانه صیاد درج شده است.

۹- چنانچه مالکیت دارنده چک در سامانه صیاد ثبت نشده باشد آن چک مشمول مقررات قانون صدور چک نشده و بانک از پرداخت وجه چک خودداری می‌کند. این چک فقط یک سند تعهد آور مدنی محسوب می‌شود و وجه آن از طریق دادگاه با طرح دعوی قابل مطالبه است.

۱۰- در چک‌های جدید، صدور چک در وجه حامل منتفی شده یعنی باید نام دارنده حتما در سامانه درج شود. همچنین ظهرنویسی در وجه حامل نیز ممنوع است. چک باید با درج مبلغ و تاریخ سررسید و درج نام دارنده صادر و یا با درج نام انتقال گیرنده ظهرنویسی و منتقل شود؛ در غیر این صورت وجه آن به عنوان یک طلب مدنی قابل مطالبه است. در واقع ثبت انتقال چک در سامانه صیاد جایگزین ظهرنویسی شده است و انتقال چک دیگر نیاز به امضا و ظهرنویسی پشت چک ندارد بلکه با درج نام انتقال گیرنده در سامانه صیاد انجام می‌شود.

۱۱- برخلاف صدور چک و ظهرنویسی به منظور انتقال چک که باید با درج در سامانه صیاد صورت گیرد، ظهرنویسی به منظور ضمانت، در چک صیادی نیاز به ثبت در سامانه ندارد بلکه به شکل فیزیکی و با درج امضا در پشت چک انجام می‌شود.

۱۲- چک هایی که قبل از سال ۱۴۰۰ از بانک گرفته شده اند چک صیادی نیستند، بنابراین نیاز به درج در سامانه ندارند و می‌تواند در وجه حامل باشد.

۱۳- در سامانه صیاد می‌توان چک را در وجه چند نفر صادر کرد؛ در این صورت اگر یکی از دارندگان چک را تایید و قبول کند، صدور چک کامل و صحیح است ولی برای انتقال چنین چکی باید تمام دارندگان، چک در سامانه مورد اتقال قرار دهند تا انتقال تجاری صورت بگیرد. بنابراین انتقال سهم یکی از دارندگان چک صیادی در سامانه ممکن نیست.

مزایای سامانه صیاد

۱- نظارت بر فرایند صدور چک را افزایش داده است.

۲- امکان استعلام اعتباری چک وجود دارد.

۳- صدور دسته چک بر عهده بانک مرکزی قرار می‌گیرد و نقش شعب بانکی در صدور دسته چک حذف می‌شود.

۴- درخواست کننده‌ی چک از طریق سامانه بانک مرکزی اقدام به اخذ دسته چک می‌نماید.

۵- سامانه بانک مرکزی در صورت اعتبارسنجی فرد متقاضی، برای او دسته چک صادر می‌کند.

استعلام چک صیادی

هر چک صیادی، شناسه یکتای مخصوص به خود را دارد. این شناسه دارای ۱۶ رقم است و افراد می‌توانند با ارسال این شناسه به سامانه پیامکی ۷۰۱۷۰۱ از میزان اعتبار صادر کننده چک، باخبر شوند. این سامانه به شما اطلاع می‌دهد که آیا تا به حال صادرکننده، چک برگشتی داشته است یا خیر.

گیرنده‌ی چک می‌تواند اطلاعات این چک را از طریق اپلیکیشن‌ها، استعلام بگیرد و اطمینان خاطر کسب کند.

وضعیت‌های ممکن پس از استعلام چک صیادی

پس از استعلام چک صیادی ممکن است با حالت‌های زیر روبه‌رو شوید:

۱- وضعیت سفید: صادرکننده هیچ چک برگشتی ندارد.

۲- وضعیت زرد: صادرکننده یک فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۵ میلیون تعهد برگشتی دارد.

۳- وضعیت نارنجی: صادرکننده ۲ تا ۴ فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۲۰ میلیون تعهد برگشتی دارد.

۴- وضعیت قهوه‌ای: صادرکننده ۵ تا ۱۰ فقره چک برگشتی یا حداکثر مبلغ ۵۰ میلیون تعهد برگشتی دارد.

۵- وضعیت قرمز: صادرکننده بیش از ۱۰ فقره چک برگشتی یا بیش از ۵۰ میلیون تعهد برگشتی دارد.

ثبت نشدن چک در سامانه صیاد

در صورتی‌که چک صیادی در سامانه صیاد درج نشده باشد، این چک دیگر سند تجاری محسوب نمی‌شود و وجه آن به عنوان یک طلب مدنی از طریق اقامه دعوا در دادگاه قابل مطالبه است نه از طریق تمامی شیوه‌های مطالبه چک.  در این حالت بانک به تقاضای دارنده چک یا در پاسخ استعلامات مراجع قضایی، یک گواهینامه به نام «اعلامیه عدم ثبت چک در سامانه صیاد» به دارنده می‌دهد (این گواهینامه متفاوت از گواهی نامه عدم پرداخت است.)

مغایرت مندرجات چک صیادی در سامانه صیاد با برگ چک

در صورت مغایرت مندرجات چک صیادی با مندرجات سامانه صیاد، بانک مندرجات و تاریخ مندرج در سامانه را ملاک قرار می دهد. چنانچه مبلغ روی چک از مبلغ مندرج در سامانه بیشتر باشد یا سررسید مندرج در چک از سررسید مندرج در سامانه زودتر باشد، مدعی باید با اقامه دعوا در دادگاه ادعای خود را ثابت کند.

لازم به ذکر است در صورتی وجود خط خوردگی بر روی چک صیادی، مندرجات سامانه صیاد ملاک عمل خواهد بود حتی اگر به وسیله پشت نویسی رفع ابهام نشده باشد.

اصلاح و تغییر مندرجات چک صیادی

تا زمانی که ذی‌نفع یعنی کسی که چک در سامانه به نامش صادر شده، چک را در سامانه تأیید نکرده باشد، صاحب حساب می‌تواند مندرجات آن را تغییر دهد. اگر بعد از تنظیم چک صادرکننده بخواهد مفاد آن را تغییر دهد به ترتیب ذیل عمل می‌شود:

الف- تغییر قبل از ثبت چک در سامانه صیاد:

صادرکننده می‌تواند مندرجات را بر روی چک اصلاح کند و در پشت چک توضیح دهد که کدام عبارت صحیح است و آن را امضا و سپس در سامانه ثبت نماید.

ب- تغییر بعد از ثبت چک در سامانه صیاد تا زمانی که دارنده آن را تایید نکرده است:

۱- صادرکننده می‌تواند به یکی از شعب بانک محال علیه مراجعه و لغو چک صادره را تقاضا کند.

۲- دارنده در سامانه صیاد گزینه «رد» را انتخاب و چک را رد کند. چنانچه دارنده چک را گرفته است، آن را به صادرکننده بازگرداند تا صادرکننده با درج اطلاعات جدید بر روی چک و توضیح در ظهر آن و امضا و ثبت مجدد در سامانه، چک را با مشخصات جدید صادر و ثبت کند.

۳- چنانچه دارنده چک را در سامانه تایید کرده، دیگر امکان اصلاح مندرجات سامانه صیاد وجود ندارد. دارنده می‌تواند با عودت چک در سامانه صیاد مالکیت خود را نسبت به این چک پایان بخشد. بنابراین چنانچه چک صیادی دریافت یا ثبت کرده‌اید و آن چک نیاز به اصلاح دارد، باید آن چک را به صاحب چک عودت دهید. به این ترتیب که در سامانه گزینه “عودت” را در منوی مدیریت چک انتخاب می‌کنید و با ثبت شناسه صیادی ۱۶ رقمی چک، آن را به صادرکننده بازگشت می‌دهید.

چک صیادی سفید امضا

در صورتی که چکی در سامانه صیاد ثبت شده است، فاقد مندرجات و سفید باشد، اولین دارنده چک (دارنده دسته اول) باید مفاد آن را مطابق توافق خود با صادرکننده و طبق مفاد مندرج در سامانه صیاد تکمیل کند؛ زیرا صدور چک به صورت سفید امضا به منزله اعطای نمایندگی در پر کردن چک به اولین دارنده است. البته به این نکته توجه داشته باشیم که در حال حاضر با صدور چک در سامانه صیاد، در عمل چک باید تکمیل شود تا صدور و ثبت آن در سامانه امکان پذیر باشد.

تاریخ صدور چک صیادی

تاریخ صدور چک صیادی، تاریخ درج قبولی چک توسط دارنده در سامانه است؛ بنابراین تا پیش از تایید چک توسط دارنده، صاحب حساب می‌تواند صدور چک را در سامانه ابطال نماید.

فوت صادرکننده چک صیادی

اگر بعد از ثبت چک صیادی و قبل از تأیید چک به وسیله دارنده در سامانه صیاد، صادرکننده فوت کند، دارنده صرفاً می‌تواند وجه چک را به عنوان یک طلب مدنی مطالبه نماید. لکن چنانچه دارنده چک را تأییده کرده باشد و قبل از وصول وجه، صادرکننده فوت کند، از آنجا که به محض فوت صادرکننده حساب بانکی او مسدود می‌شود، وجه چک قابل پرداخت نیست و دارنده ناچار است برای وصول وجه چک به دادگاه مراجعه و علیه وراث صادرکننده اقامه دعوی کند.

نحوه دریافت دسته چک صیادی

در حال حاضر با اصلاح قانون صدور چک، متقاضی دریافت دسته ‌چک جدید باید به بانک مراجعه کرده و تقاضای خود را به بانک تقدیم کند. در صورت تأیید این درخواست توسط رئیس شعبه، درخواست مذکور برای استعلام، به سامانه صیاد بانک مرکزی ارسال می‌شود. چنانچه متقاضی دسته‌ چک، واجد شرایط شناخته شود، دسته‌ چک جدید صادر خواهد شد.

مطابق قانون برای صدور دسته چک صیادی باید از سه سامانه ذیل استعلام گرفته شود:

۱- سامانه صدور یکپارچه بانک مرکزی(سامانه صیاد)؛

۲- سامانه هویت سنجی؛

۳- سامانه اعتبارسنجی.

مدارک لازم به منظور اخذ دسته چک صیادی

برای دریافت دسته چک صیادی، مدارک ذیل باید به بانک تقدیم شود:

۱- کپی از تمام صفحات شناسنامه فرد متقاضی دریافت دسته چک؛

۲- یک قطعه عکس؛

۳- درصورتی‌که فرد دارنده حساب مستأجر باشد، کپی اجاره‌نامه؛

۴- فتوکپی تمام مدارک شغلی؛

۵- یکی از قبوض آب، برق، گاز و غیره برای ثبت آدرس دقیق محل سکونت یا سند منزل؛

۶- یک شخص معتبر به‌عنوان معرف.

مهمترین نکات حقوقی صدور و ثبت چک صیادی

درج علت صدور چک و تأثیر آن بر مسئولیت حقوقی

یکی از مهم‌ترین نکات هنگام صدور چک، درج علت یا بابت صدور چک است تا هدف از صدور آن (قرض، ضمانت یا پرداخت بدهی) مشخص باشد. اگر این موضوع در متن چک ذکر نشود، ممکن است چک به عنوان بدهی مستقل تلقی شود و صادرکننده در معرض تعهدات اضافی قرار گیرد. به‌ویژه در مورد چک‌های ضمانتی، در صورت عدم تصریح علت صدور، دارنده می‌تواند بدون احراز تخلف از تعهد اصلی، وجه چک را مطالبه کند. ذکر علت در متن چک، علاوه بر پیشگیری از سوءتفاهم، در دعاوی کیفری نیز اهمیت دارد؛ زیرا طبق قانون جدید، چک صادرشده برای تضمین، وصف کیفری ندارد و این موضوع باید در خود چک تصریح شود تا از اقامه شکایت یا صدور اجراییه جلوگیری گردد.

سلب امکان انتقال، تغییرات در چک‌های صیادی و کنترل ریسک

از دیگر توصیه‌های کلیدی در صدور چک، سلب امکان انتقال و ظهرنویسی آن است تا چک در گردش نیفتد و صادرکننده درگیر مسئولیت‌های غیرمستقیم نشود. بهترین روش، صدور چک در وجه شماره حساب مشخص گیرنده است تا بانک تنها وجه را به همان حساب واریز کند. حذف عبارت «حواله‌کرد» نیز در کاهش مسئولیت‌ها مؤثر است. با راه‌اندازی سامانه صیاد، بخشی از این ریسک کاهش یافته زیرا فقط چک‌های ثبت‌شده در سامانه، اسناد تجاری محسوب می‌شوند. با این حال رعایت ملاحظات صدور چک (نظیر تعیین ذی‌نفع دقیق) هنوز ضروری است تا از مشکلات انتقال یا مفقودی جلوگیری شود.

نکات تکمیلی: جلوگیری از سوءاستفاده و حفظ مستندات

برای جلوگیری از جعل و تغییرات غیرمجاز، باید روی چک عبارت «بدون خط خوردگی و پشت‌نویسی» نوشته شود تا از پذیرش تغییرات بعدی جلوگیری گردد. علاوه بر آن، ذکر تاریخ زیر امضا در چک‌های وعده‌دار اهمیت دارد؛ زیرا در صورت شکایت دارنده، تاریخ درج‌شده می‌تواند ثابت کند چک وعده‌دار بوده و وصف کیفری ندارد. در نهایت، صادرکننده باید از دریافت‌کننده‌ی چک رسید مکتوب و مستند بگیرد که شامل تصویر چک، کارت ملی و امضای دریافت‌کننده باشد. این اقدام ساده، اما حیاتی، در مواقع بروز اختلاف یا ادعای انکار دریافت چک می‌تواند از حقوق صادرکننده حمایت مؤثری به عمل آورد.

ثبت چک در سامانه صیاد چگونه است؟

در حال حاضر به منظور صدور و ثبت چک در سامانه صیاد، اپلیکیشن هایی معتبر همچون آپ، ۷۲۴، تاپ، سکه، ایوا و غیره راه اندازی شده‌اند؛ همچنین درگاه‌ بانک‌ها و موسسات اعتباری (اینترنت بانک و همراه بانک) ارائه دهنده این خدمات هستند و نحوه کار با این اپلیکیشن ها و ثبت چک در سامانه صیاد، تقریباً مشابه یکدیگر است و مرحله به مرحله متقاضی راهنمایی خواهد شد.

شرایط ثبت و صدور چک در سامانه صیاد

برای صحت صدور و ثبت چک در سامانه صیاد شرایطی لازم است که تحت دو عنوان به بررسی آن می‌پردازیم.

الف- شرایط صحت معاملات

صدور چک یک عمل حقوقی دو طرفه (عقد) است که بین صادرکننده و دارنده سند تجاری منعقد می‌شود. بنابراین برای صحت صدور، وجود شرایط صحت معاملات که در ماده ۱۹۰ قانون مدنی ذکر شده الزامی است. این شرایط عبارت است از:

۱- اهلیت طرفین؛

۲- قصد و رضای آگاهانه و آزادانه (بدون اکراه یا اشتباه)؛

۳- مشروعیت جهت صدور چک.

ب- شرایط شکلی که در ماده ۳۱۱ قانون تجارت آمده است:

۱- امضای صادرکننده: در نظر داشته باشید در صورتی که چک بدون امضا هیچ‌گونه سندی محسوب نمی‌شود و تعهدی را برای صادرکننده ایجاد نمی‌کند؛ چرا که امضا رکن تمامی اسناد اعم از سند مدنی و سند تجاری است.

۲- نام صادرکننده (بانک ها نام صادرکننده بر روری برگه های چک درج می‌کنند؛

۳- مبلغ چک؛

۴- نام بانک محال علیه؛

۵- نام دارنده (در حال حاضر صدور چک در وجه حامل به موجب قانون جدید صدور چک منتفی شده است)؛

۶- محل یعنی اعتبار و وجهی که صادرکننده در بانک محال علیه دارد؛

۷- دستور پرداخت بی قید و شرط.

در صورتی که چک فاقد شرایط فوق (جز امضای صادر کننده) باشد، سند صادره یک سند مدنی محسوب می‌شود و وجه آن صرفاً به عنوان یک طلب مدنی از طریق طرح دعوا در محاکم قابل مطالبه است. البته از آنجا که در حال حاضر صدور چک در سامانه صیاد انجام می‌شود، تمام موارد مذکور در سامانه درج می‌شود در غیر این صورت چک قابلیت صدور نخواهد داشت.

لازم به ذکر است که در حال حاضر امکان صدور چک سفید امضا، بدون تاریخ و بدون مبلغ وجود ندارد چرا که در زمان صدور چک در سامانه صیاد باید تمام این موارد تکمیل شود؛ در غیر این صورت چکی صادر نخواهد شد.

همچنین ذکر این نکته ضروری است که اگرچه مطابق ماده ۳۱۱ قانون تجارت، پرداخت وجه چک نمی‌تواند وعده دار باشد، به موجب قانون صدور چک، چک می تواند وعده دار باشد و دارنده تا سررسید چک حق مطالبه وجه آن را نخواهد داشت.

تاریخ صدور چک در سامانه صیاد

تاریخ صدور چک تاریخ تایید چک در سامانه توسط دارنده است. یعنی صادرکننده تمام نکات و شرایط شکلی فوق الذکر را در سامانه صیاد انجام داده و پس از آن دارنده نیز وارد سامانه صیاد شده و چک را تأیید می‌کند. در صورت عدم ثبت چک در سامانه صیاد، چک صرفاً یک سند مدنی محسوب خواهد شد. تاریخ صدور چک در سامانه صیاد باید به صورت «روز/ماه/سال» نوشته شود و می‌تواند به حروف یا عدد باشد.

در نظر داشته باشید در صورتی که تاریخ صدور مندرج در برگه چک، با تاریخ تاریخ صدور چک در سامانه صیاد متفاوت باشد، تاریخ مندرج در سامانه صیاد صحیح است.

سررسید چک صیادی

در چک دو تاریخ وجود دارد؛ تاریخ صدور و تاریخ سررسید یا تأدیه. درج تاریخ تأدیه در چک قانوناً ضرورت ندارد ولی در عمل صادرکنندگان چک در قسمت تاریخ صدور چک، تاریخ سررسید یعنی تاریخی را که قرار است وجه چک در آن روز پرداخت شود قید می‌کنند. بانک نیز همین تاریخ را، تاریخ سررسید دانسته و قبل از این تاریخ (تاریخ مندرج در چک) از پرداخت وجه یا برگشت زدن چک خودداری می‌کند.

چنانچه تاریخ سررسید روی برگه چک با تاریخ سررسید مندرج در سامانه تفاوت داشته باشد، تاریخ مندرج در سامانه صیاد ملاک عمل قرار خواهد گرفت.

لازم به ذکر است در چک های قدیم (غیرصیادی) ممکن بود با این مشکل مواجه شویم که تاریخ سررسید چک به صورت غیر واقعی درج شده باشد؛ ولی در حاضر که صدور چک از طریق سامانه صیاد انجام می‌شود، تاریخ مندرج در سامانه معتبر، واقعی و ملاک عمل قرار می‌گیرد.

مکان صدور چک صیادی

درج مکان صدور در زمان صدور چک الزامی نیست. چنانچه مکان صدور قید نشود، بانک محال علیه مکان صدور تلقی می‌شود. مزیت نوشتن مکان صدور این است که برای طرح دعوا به منظور مطالبه وجه چک،می‌توان علاوه بر دادگاه محل اقامت خوانده یا محل بانک محال علیه، به دادگاه محل صدور چک به عنوان محل انعقاد قرارداد چک نیز مراجعه کرد.

شایان ذکر است مکان تأدیه (پرداخت) چک، در چک های صیادی می‌تواند هر یک از شعب بانک محال علیه باشد، زیرا این چک ها در هر یک از شعب بانک محال علیه قابل پرداخت است.

مبلغ چک صیادی

در خصوص مبلغ چک توجه به نکات ذیل الزامی است:

۱- مبلغ چک طبق عرف تجاری و رویه عملی بانک ها باید به تمام حروف نوشته شود. اگر مبلغ صرفاً با عدد درج شود، بانک از پرداخت وجه چک خودداری می‌کند.

۲- نوع پول می‌تواند ارز خارجی (با رعایت مقررات ارزی کشور) یا وجه رایج باشد.

۳- مبلغ چک باید مقطوع و مشخص باشد. برای مثال نمی‌توان مبلغ را به صورت «معادل مبلغ دو سکه بهار آزادی» نوشت.

۴- اگر در برگه چک چند مبلغ درج شده باشد، ملاک مبلغ مندرج در سامانه صیاد است حتی اگر بیشتر باشد. البته در چک های غیرصیادی اختلاف در مبلغ، منجر به گواهی عدم پرداخت خواهد شد.

محل چک صیادی

محل چک، وجه یا اعتبار صادرکننده چک نزد بانک محال علیه است. در واقع محل چک پولی است که صادرکننده چک نزد بانک محال علیه دارد و با صدور سند این مبلغ را به دارنده انتقال می‌دهد. در چک‌های صادره بر عهده بانک‌ها، محل همان موجودی حساب صادرکننده چک در بانک محال علیه است.

صادرکننده باید در تاریخ سررسید، حداقل معادل مبلغ مندرج در چک، در بانک محال علیه وجه نقد (محل و اعتبار) داشته باشد و نباید این مبلغ را به هیچ عنوان از بانک خارج کند یا دستور عدم پرداخت جز در موارد قانونی بدهد. همچنین این مبلغ نباید به واسطه دستور مقامات قضایی به نفع شخص ثالثی توقیف شده باشد.

خوب است بدانیم که اوراق تجاری که محال علیه (بانک) به وکالت از صادرکننده چک وصول و وجه آن را به حساب صادرکننده منظور کرده است (کِلِر)، می‌تواند محل چک واقع شود.

صادرکنندگان متعدد چک صیادی

در سامانه صیاد می‌توان چک را در وجه چند نفر صادر کرد؛ در این صورت اگر یکی از دارندگان چک را تأیید کند، صدور چک کامل و صحیح خواهد بود. ولی برای انتقال چنین چکی باید تمام دارندگان، چک را در سامانه مورد انتقال قرار دهند تا انتقال تجاری صورت بگیرد. بنابراین انتقال سهم یکی از دارندگان چک صیادی در سامانه ممکن نیست.

4 روش وصول چک صیادی

الف- وصول چک از طریق دعوای حقوقی

نخستین روش از ۴ روش وصول چک، وصول چک از طریق دعوای حقوقی است. چک یک سند تجاری محسوب می‌شود. اما برای اینکه بتوان به عنوان یک سند تجاری وجه آن را مطالبه کنیم و از مزایای سند تجاری از جمله مسئولیت تضامنی، تأمین خواسته بدون پرداخت خسارت احتمالی و اصل استقلال امضاها استفاده کنیم لازم است که مهلت‌های مقرر در قانون را برای دریافت گواهی عدم پرداخت (برگشت زدن چک) و طرح دعوا رعایت کنیم.

مزیت مطالبه وجه چک از طریق طرح دعوای حقوقی علاوه بر موارد فوق الذکر این است که می‌توان همزمان ضمن یک دادخواست، علاوه بر اصل مبلغ چک، خسارت تأخیر تأدیه چک را نیز مطالبه کرد.

البته این روش ایراداتی هم دارد و آن پروسه طولانی رسیدگی در دادگاه و تحمیل خسارات دادرسی بر اقامه کننده دعوا است!

۱- مرور زمان طرح دعوای وصول چک

مرور زمان دعوای چک بر حسب اینکه چک توسط چه شخصی و برای چه موضوعی صادر شده باشد متفاوت است:

الف- چنانچه چکی در جریان روابط تجاری یعنی در امور تجاری میان طرفین ردّ و بدل شده باشد مهلت زمان طرح دعوا ۵ سال است و مبدأ این ۵ سال از تاریخ اعتراض (چنانچه اعتراض شده باشد) یا انقضای مدت اعتراض یا از تاریخ آخرین اقدام قضایی است. در صورتی که شخص مدیون به طور رسمی اقرار به بدهکار بودن خود کرده باشد، مبدأ ۵ سال از تاریخ اقرار رسمی به دین است.

چکی که در جریان روابط تجاری یا از طرف تجار صادر می‌شود، پس از ۵ سال صرفاً به عنوان یک سند مدنی قلمداد می‌شود. در این صورت دارنده چک فقط به سبب استفاده بلاجهت می‌تواند وجه چک را از صادر کننده آن مطالبه کند. لازم به ذکر است، از آنجا که چک پس از ۵ سال وصف سند تجاری را از دست داده است، دارنده چک از مزایای سند تجاری نیز محروم می‌گردد.

به طور مثال اگر دارنده چک وجه چک را بعد از انقضای ۵ سال مطالبه کند و علاوه بر وجه چک درخواست تأمین خواسته (توقیف اموال خوانده) را نیز داشته باشد، می‌بایست خسارت احتمالی را به صندوق دادگستری واریز کند تا اگر از توقیف اموال، خسارتی به ناحق به خوانده وارد شود ،از محل آن جبران شود.

لازم به ذکر است که مرور زمان ۵ ساله صرفاً برای مسئول اصلی چک یعنی صادرکنند و ضامن اوست.

ب- چنانچه چکی در مراودات عادی و از سوی سایر اشخاص صادر شده باشد، فاقد مرور زمان طرح دعوا می‌باشد. یعنی دارنده چک هر زمان می تواند اقدام به طرح دعوای حقوقی کند.

۲- دادگاه صالح دعوای حقوقی وصول چک

همان طور که گفته شد، نخستین روش از ۴ روش وصول چک، وصول چک از طریق دعوای حقوقی است. در این خصوص تشخیص دادگاه صالح از اهمیت فراوانی برخوردار است. مطابق بند یک ماده ۱۲ قانون جدید شوراهای حل اختلاف مصوب سال ۱۴۰۲چنانچه وجه چک تا یک میلیارد ریال باشد مطالبه آن در صلاحیت دادگاه صلح و چنانچه بیش از این مبلغ باشد، رسیدگی به موضوع در صلاحیت دادگاه عمومی حقوقی می باشد.

از نظر صلاحیت محلی نیز حسب مورد دادگاه صلح یا دادگاه عمومی حقوقی محل اقامت خوانده (مطابق قاعده عام صلاحیت محلی) یا به استناد رأی وحدت رویه شماره ۶۸۸ مورخ ۱۳۵۸/۰۳/۲۳ با انتخاب دارنده در یکی از دادگاه های محل صدور چک، محل انجام تعهد (محل تأدیه) یا محل استقرار بانک محال علیه قابل طرح و رسیدگی است.

در نظر داشته باشید در حال حاضر دادگاه صلح تشکیل نشده است و در صورتی که وجه چک تا ۲۰۰ میلیون ریال باشد مطالبه آن در صلاحیت شورای حل اختلاف است.

ب- وصول چک از طریق شکایت و دعوای کیفری

دومین روش از ۴ روش وصول چک، وصول چک از طریق دعوای کیفری است. در واقع صدور چک بلامحل یک عمل مجرمانه است و دارنده می‌تواند از طریق محاکم کیفری اقدام به طرح دعوا علیه صادرکننده نماید و علاوه بر وصول وجه چک، تعقیب و مجازات صادرکننده چک را نیز تقاضا نماید. این جرم یکی از جرایم قابل گذشت است یعنی بدون شکایت دارنده قابل تعقیب نیست. بنابراین اگرقصد دارید که صادرکننده چک بلامحل علاوه بر پرداخت وجه چک، به مجازات چک بلامحل نیز محکوم گردد، باید از این طریق اقدام نمایید.

۱- مرور زمان شکایت چک بلامحل

به منظور شکایت کیفری علیه صادرکننده چک بلامحل، دارنده می‌بایست ظرف ۶ ماه از تاریخ صدور چک اقدام به اخذ گواهی عدم پرداخت از بانک و ظرف ۶ ماه از تاریخ گواهی عدم پرداخت نیز شکواییه مربوط را به مرجع قضایی تقدیم کند؛ در غیر این صورت حق شکایت کیفری وی ساقط می‌شود.

همچنین در صورتی که دارنده بعد از اخذ گواهی عدم پرداخت و برگشت زدن چک، چک را به شخص دیگری انتقال دهد، انتقال گیرنده حق شکایت کیفری ندارد. برای تشخیص اینکه چه کسی اولین بار برای وصول وجه چک به بانک مراجعه کرده، بانک ها به محض مراجعه دارنده چک هویت کامل و دقیق او را در پشت چک با ذکر تاریخ قید می‌کنند. بنابراین کسی که چک پس از برگشت از بانک به وی منتقل شده حق شکایت کیفری نخواهد داشت مگر آنکه انتقال قهری یعنی از طریق ارث باشد.

توجه داشته باشید چنانچه دارنده چک بخواهد چک را به وسیله شخص دیگری به نمایندگی از طرف خود وصول کند و حق شکایت کیفری او در صورت بی محل بودن چک محفوظ باشد، باید هویت و نشانی خود را با تصریح نمایندگی شخص مذکور در ظهر چک قید کند؛ در این صورت بانک گواهی عدم پرداخت را به نام صاحب چک صادر می‌کند و حق شکایت کیفری او محفوظ خواهد بود.

۲- چک هایی که قابل تعقیب کیفری نیستند

هر چند طرح دعوای کیفری یکی از ۴ روش وصول چک است اما برخی از چک ها به موجب قانون وصف کیفری ندارند؛ یعنی نمی‌توان صادرکننده را از طریق شکایت و طرح دعوای کیفری تعقیب کرد. چک های ذیل قانوناً وصف کیفری ندارند:

۱- در صورتی که ثابت شود چک سفید امضاء بوده است؛

۲- هرگاه در متن چک وصول وجه آن منوط به تحقق شرطی شده باشد؛

۳- هرگاه در متن چک قید شده باشد که چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است؛

۴- هرگاه بدون قید در متن چک ثابت شود که وصول وجه آن منوط به تحقیق شرطی بوده یا چک بابت تضمین انجام معامله یا تعهدی است؛

۵- در صورتی که ثابت شود چک بدون تاریخ صادر شده و یا تاریخ واقعی صدور چک مقدم بر تاریخ مندرج در متن چک باشد.

۳- دادگاه صالح دعوای کیفری مطالبه چک

در روش وصول چک از طریق اقامه دعوای کیفری به عنوان یکی از ۴ روش وصول چک نیز تعیین دادگاه صالح دارای اهمیت شایانی است. بنابراین شکواییه مربوط به چک بلامحل جهت طرح دعوای کیفری را باید به دادسرای محل صدور گواهی عدم پرداخت به عنوان محل وقوع جرم تقدیم نمود. به طور مثال اگر بانک محال علیه در شهرستان اراک باشد، شکواییه باید به دادسرای شهرستان اراک تقدیم شود.

ج- وصول چک از طریق اجرای ثبت

سومین روش از ۴ روش وصول چک، وصول چک از طریق اجرای ثبت است. در واقع وجه چک برگشتی را می‌توان از طریق دایره اجرای اداره ثبت نیز مطالبه نمود؛ چرا که چک در حکم اسناد لازم الاجرا است. بنابراین دارنده چک برای وصول وجه آن علاوه بر دادگاه، می‌تواند از طریق مرجع ثبت نیز اقدام کند.

اداره ثبت ا در ابتدا باید مطابقت امضای صادرکننده را با نمونه امضای او در بانک احراز و گواهی و سپس اقدام به صدور اجراییه کند. مرجع ثبت شخصی را به عنوان دارنده قانونی چک می‌شناسد که چک به نام او صادر یا به نام او پشت نویسی شده باشد و یا حامل چک یا قائم مقام قانونی آن‌ها باشد. البته در نظر داشته باشیم که چک در وجه حامل در خصوص چک های صیادی با توجه به قانون صدور چک در حال حاضر منتفی گشته است.

برای اینکه بتوان وجه چک را از طریق اجرای ثبت به عنوان یکی از ۴ روش وصول چک مطالبه کرد باید به نکات ذیل توجه داشته باشید:

۱- اجرای ثبت، اجراییه چک را صرفاً علیه صادرکننده و اگر به نمایندگی صادر شده، علیه او و نماینده متضامناً صادر می‌کند. بنابراین اگر قصد دارید وجه چک را از ضامن یا ظهرنویس اخذ کنید باید از طریق محاکم اقدام نمایید؛

۲- برای صدور اجراییه باید اصل چک، اصل گواهی عدم پرداخت و گواهی مطابقت امضا را که بانک صادر کرده همراه داشته باشید.

۳- اگر چک شما وعده دار است، صرفاً پس از سررسید می‌توانید وجه آن را مطالبه کنید؛

۴- اگر چک مشروط به تحقق شرطی است، مطالبه آن از طریق اجرای ثبت امکان پذیر نیست؛ زیرا مطابق آیین نامه اجرای مفاد اسناد رسمی و لازم الاجرا، اجراییه صرفاً نسبت به موضوعاتی صادر می‌شود که منجزاً در سند قید شده باشد و بدون احتیاج به رسیدگی قضایی قابلیت اجرائی داشته باشد. چک مشروط نیاز به رسیدگی در دادگاه دارد تا احراز شود که آیا شرط مندرج در آن تحقق یافته است یا خیر؛

۵- اجراییه اداره ثبت صرفاً برای مبلغ اصلی چک صادر می شود. برای مطالبه خسارت تأخیر تأدیه و سایر خسارات مانند خسارات دادرسی و حق الوکاله وکیل، باید اقدام به طرح دعوای مستقل در دادگاه نمایید.

در نظر داشته باشیم که می‌توان همزمان با اجراییه ثبت، شکایت کیفری نیز طرح کرد مگر اینکه دستوری از مقامات قضایی صادر شود. ولی طرح همزمان دعوای حقوقی علیه صادرکننده در دادگاه برای وصول وجه امکان پذیر نیست زیرا نمی‌توان یک خسارت دو بار دریافت کرد.

د- وصول چک از طریق اجراییه دادگاه

چهارمین روش از ۴ روش وصول چک، وصول چک از طریق اجراییه دادگاه است. در واقع علاوه بر اجراییه از طریق اداره ثبت، در قانون جدید صدور چک، دارنده می‌تواند وجه چک را به طور مستقیم از دادگاه مطالبه کند و در این حالت مستقیماً بدون نیاز به صدور حکم، اجراییه صادر می شود.

در این روش به عنوان یکی از ۴ روش وصول چک، دارنده با ارائه گواهی عدم پرداخت به دادگاه صالح می‌تواند درخواست صدور اجراییه نسبت به مبلغ چک و حق الوکاله وکیل نماید. لکن همانند اجرای ثبت، در این روش نیز خسارات دادرسی و خسارت تأخیر تأدیه قابل مطالبه نیست و دارنده برای مطالبه این خسارات چاره ای جز طرح دعوا در دادگاه ندارد.

پس از صدور اجراییه، صادرکننده مکلف است ظرف مدت ده روز از تاریخ ابلاغ آن، بدهی خود را بپردازد یا با موافقت دارنده چک ترتیبی برای پرداخت آن بدهد یا مالی معرفی کند که اجرای حکم را میسر کند؛ در غیر این صورت حسب درخواست دارنده، اجرای احکام دادگستری اجرائیه را طبق «قانون نحوه اجرای محکومیت های مالی مصوب ۲۳ /۳ /۱۳۹۴» به موقع اجراء گذاشته و نسبت به استیفای مبالغ مذکور از اموال صادرکننده اقدام می‌نماید.

اگر قصد دارید این روش را برای مطالبه وجه چک خود انتخاب کنید حتما به نکات ذیل توجه داشته باشید:

۱- باید گواهی عدم پرداخت را ضمیمه مدارک کنید؛

۲- گواهی عدم پرداخت مذکور به سبب اعلام مفقودیت چک توسط صادرکننده یا اعلام این موضوع که چک از طریق جرایمی نظیر سرقت، خیانت در امانت،کلاهبرداری و غیره تحصیل شده است، صادر نشده باشد؛

۳- در متن چک به مشروط بودن چک تصریح نشده باشد؛

۴- در متن چک قید نشده باشد که چک بابت ضمانت است؛

۵- اجراییه دادگاه صرفاً علیه صادرکننده چک و اگر به نمایندگی صادر شده، علیه نماینده متضامناً صادر می‌شود. بنابراین همانند اجراییه ثبت، صدور اجراییه مستقیم علیه ضامن یا ظهرنویسان امکان پذیر نیست.

در نظر داشته باشید که چنانچه چک مشروط یا بابت ضمانت صادر و این موضوع در متن چک تصریح شده باشد و یا چنانچه گفته شد علت گواهی عدم پرداخت، مفقودیت چک در اثر جرم باشد، از آنجا که ادعاهای مذکور مستلزم رسیدگی و اثبات در دادگاه است، بدون طرح دعوا و رسیدگی و صدور حکم قطعی، نمی‌توان نسبت به آن اجراییه صادر کرد.

اگر صادرکننده یا قائم مقام قانونی او دعاوی مانند مشروط یا بابت تضمین بودن چک یا تحصیل چک از طریق کلاهبرداری یا خیانت در امانت یا دیگر جرائم در مراجع قضائی اقامه کند، اقامه دعوی مانع از جریان عملیات اجرای چک نخواهد شد مگر در مواردی که مرجع قضایی ظن قوی پیدا کند یا از اجرای سند مذکور ضرر جبران ناپذیر وارد شود که در این صورت با أخذ تأمین مناسب ، قرار توقف عملیات اجرائی صادر می نماید.

اما در صورتی که دلیل ارائه شده مستند به سند رسمی باشد یا اینکه صادرکننده یا قائم مقام قانونی مدعی مفقود شدن چک بوده و مرجع قضائی دلایل ارائه شده را قابل قبول بداند، عملیات اجرائی بدون اخذ تأمین متوقف خواهد شد. به دعاوی مذکور خارج از نوبت رسیدگی می‌شود.

شایان ذکر است، صدور اجراییه برای مطالبه وجه چک بدون نیاز به حکم دادگاه، همانند مطالبه چک از طریق طرح دعوی در محاکم حقوقی، در صلاحیت دادگاه محل وقوع عقد یا قرارداد، محل صدور چک یا محل استقرار بانک محال‌علیه یا محل اقامت خوانده (صادر کننده) به انتخاب دارنده می‌باشد.

قانون جدید چک صیادی

۱- صدور چک

الف) پس از اصلاح قانون صدور چک، بانک‌ها فقط از طریق سامانه‌ی صدور یکپارچه الکترونیکی چک یا همان صیاد، قادر به ارائه‌ی چک به مشتریان هستند.

ب) متقاضیان چک‌های تضمین شده (رمزدار) باید در حضور متصدی بانک، فرم درخواست پر کنند و مشخصات هویتی و شماره حساب گیرنده را روی چک تضمین شده بنویسند. همچنین باید علت درخواست صدور چک مذکور را در سامانه صیاد ثبت کنند.

ج) چک صیادی را نمی‌توان در وجه حامل صادر کرد و حتما باید به نام شخصی معین صادر شود. حتی در زمان ثبت چک در سامانه به کد ملی گیرنده چک نیاز داریم. به بیان دیگر بانک مبلغ چک را فقط به دارنده‌ای که مشخصات وی روی چک درج شده می‌پردازد. همچنین شخصی که چک صیادی در سامانه به وی منتقل شده است نیز دارنده محسوب و وجه چک فقط به وی پرداخت خواهد شد.

۲- ظهرنویسی (پشت نویسی)

ظهرنویسی چک‌ها معمولا برای انتقال آن‌ها به دیگری صورت می‌گیرد. این انتقال در حال حاضر تنها از طریق سامانه صیاد قابل انجام خواهد بود و صرف پشت نویسی فیزیکی چک از نظر شبکه بانکی کشور، انتقال محسوب نمی‌شود و در این صورت بانک هنوز شخص قبل را دارنده می‌شناسد. در نتیجه اگر شخصی چکی را فقط با پشت نویسی فیزیکی به دیگری منتقل نماید و مراتب را در سامانه صیاد درج ننماید، دارنده جدید نمی‌تواند این چک را در بانک نقد کند.

البته دارنده جدیدی که چک در سامانه برای وی ثبت نشده، می‌تواند به دادگاه مراجعه کند و با استناد به برگ چک، وجه چک را از ظهرنویس مطالبه نماید. به بیان دیگر چکی که در زمان صدور و یا ظهرنویسی در سامانه صیاد ثبت نشود، سند تجاری محسوب نمی‌شود و در بانک نقد نخواهد شد؛ اما این چک سند عادی محسوب می‌شود و دارنده‌ی آن حق دارد که با تقدیم دادخواست به دادگاه وجه آن را مطالبه نماید.

۳- پرداخت چک

برای پرداخت چک، متقاضی باید اصل چک را ارائه دهد و مهلت مقتضی باید رعایت شود. طبق قانون متقاضی باید فرم‌های مربوط به مبارزه با پولشویی تکمیل کند و شعبه بانک به واحد مبارزه با پولشویی بانک صادرکننده گزارش خواهد داد.

۴- ابطال چک

چک تضمین شده (چک رمز دار یا بین بانکی) صرفا تا یک ماه بعد از صدور آن توسط بانک صادرکننده قابل ابطال است. ابطال چک تضمین شده با درخواست متقاضی، وکیل یا نماینده قانونی وی و با ارائه اصل چک جهت واریز وجه به حساب متقاضی صورت می‌گیرد. برای این کار نیاز به ظهرنویسی گیرنده نیست.

۵- مفقودی چک

در صورت گم شدن چک، متقاضی و گیرنده باید به بانک مراجعه کنند و فرم اعلام مفقودی چک را تکمیل کنند. همچنین باید تعهدنامه‌ی عدم ادعا نسبت به چک مفقود شده را تکمیل کنند تا بتوانند درخواست نسخه المثنی چک را داشته باشند.

۶- جعل چک

اگر کسی چک تضمین شده را جعل کند، علاوه بر اینکه مجازات‌هایی که در قانون پیش‌بینی شده را دارد، ۲ تا ۶ سال از گرفتن چک تضمین شده، بسته به حکم دادگاه، محروم است.

 پرسش و پاسخ مرتبط

“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– فروغ رضایی وکیل دادگستری”