جرم ربا

ربا در لغت به معنای افزایش و افزونی است و در اصطلاح فقهی به معنای دریافت سود یا بهره اضافی بر اصل سرمایه در قرض یا معامله‌ای است. جرم ربا به عنوان یکی از مسائل مهم اقتصادی و اجتماعی، تأثیرات منفی بسیاری بر جامعه دارد. در فقه اسلامی و قوانین ایران، ربا و رباخواری به شدت ممنوع شده و برای آن مجازات‌های سنگینی تعیین شده است. در این نوشتار از سایت گروه حقوقی لاوین به بررسی موضوع ربا و مقررات قانونی مربوط به جرم انگاری آن می‌پردازیم.

شروع مشاوره حقوقی آنلاین

مشاوره تلفنی

درخواست وکیل

آیا ربا جرم است؟

جرم ربا یکی از جرائم اقتصادی مهم در حقوق ایران است که با توجه به آثار منفی آن بر اقتصاد و جامعه، قوانین سخت‌گیرانه‌ای برای مقابله با آن تدوین شده است. برای بررسی دقیق‌تر ربا، می‌توان آن را از سه منظر عنصر مادی، عنصر قانونی و عنصر معنوی تحلیل کرد.

1- عنصر قانونی جرم ربا

عنصر قانونی جرم به مجموعه قوانین و مقرراتی اشاره دارد که برای تعریف و تعیین جرم و مجازات جرم تدوین شده‌اند. در قوانین ما، ماده 595 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات به صراحت ربا را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین کرده است. طبق این ماده:

«هر نوع توافق بین دو یا چند نفر تحت هر قراردادی از قبیل بیع، قرض، صلح و امثال آن جنسی را با شرط اضافه با همان جنس مکیل و موزون معامله نماید یا زائد بر مبلغ پرداختی، دریافت نماید ربا محسوب و جرم شناخته می‌شود. مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آن‌ها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا (۷۴) ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند.

2- عنصر مادی جرم ربا

عنصر مادی جرم به مجموعه رفتارهایی (فعل یا ترک فعل) اطلاق می‌شود که برای تحقق جرم ضروری هستند. در جرم ربا، عنصر مادی شامل چند مؤلفه اصلی است:

الف- عمل قرض یا معامله: برای تحقق ربا، باید عمل قرض یا معامله‌ای صورت گرفته باشد. این عمل می‌تواند به صورت توافق دو طرف برای قرض دادن یا معامله کالاها باشد؛

ب- توافق بر دریافت سود اضافی: در ربا، توافق بر دریافت مبلغ یا مال اضافی بیش از اصل قرض یا ارزش کالا شرط است. این توافق باید به صورت صریح یا ضمنی بین طرفین وجود داشته باشد.

ج- پرداخت و دریافت مال اضافی: عنصر مادی ربا زمانی کامل می‌شود که مال اضافی به صورت واقعی پرداخت و دریافت شود. این مال اضافی می‌تواند پول نقد، کالا یا هر نوع دارایی دیگری باشد.

3- عنصر معنوی جرم ربا

برای تحقق جرم ربا علاوه بر سو نیت عام، احراز سو نیت خاص نیز ضروری است. منظور از سؤنیت عام قصد ارتکاب رفتار مجرمانه است یعنی مرتکب عاملاً و عامداً، تصمیم می‌گیرد جرم ربا را انجام دهد. منظور از سؤنیت خاص نیز اراده آگاه مرتکب جرم نسبت به مال موضوع جرم یا شخص متضرر از آن می‌باشد.

مجازات جرم ربا

طبق ماده 595 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات، مرتکبین اعم از ربادهنده، رباگیرنده و واسطه بین آن‌ها علاوه بر رد اضافه به صاحب مال به شش ماه تا سه سال حبس و تا (۷۴) ضربه شلاق و نیز معادل مال مورد ربا به عنوان جزای نقدی محکوم می‌گردند. البته طبق تبصره 2 ماده مذکور هرگاه ثابت شود ربادهنده در مقام پرداخت وجه یا مال اضافی مضطر بوده از مجازات مذکور در این ماده معاف خواهد شد.

تفاوت ربا و سود

جرم ربا و سود دو مفهوم متفاوت هستند که در سیستم‌های اقتصادی و مالی نقش‌های متفاوتی ایفا می‌کنند. در حالی که جرم ربا به عنوان یک عمل غیرمشروع و غیرقانونی شناخته می‌شود و در بسیاری از کشورها ممنوع است، سود به عنوان درآمد مشروع و قانونی از فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌ها محسوب می‌شود. فهم دقیق این تفاوت‌ها می‌تواند به درک بهتر سیستم‌های مالی و اقتصادی کمک کند و راهکارهای مناسبی برای توسعه اقتصادی و کاهش نابرابری‌های اجتماعی ارائه دهد.

از جمله تفاوت‌های بین سود و ربا می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

الف- مشروعیت: ربا در اسلام حرام است و در قوانین اسلامی بسیاری از کشورها نیز ممنوع است. در واقع ربا به عنوان نوعی ظلم و بی‌عدالتی اقتصادی شناخته می‌شود. در حالی که سود مشروع و قانونی است، به شرطی که در چارچوب قوانین و مقررات اقتصادی و مالی کشورها باشد. سود به عنوان نتیجه فعالیت اقتصادی و سرمایه‌گذاری تلقی می‌شود.

ب- ماهیت اقتصادی: ربا بهره‌ای اضافی است که بدون انجام فعالیت اقتصادی یا سرمایه‌گذاری واقعی به دست می‌آید. در واقع، ربا از طریق بهره‌برداری از نیاز مالی افراد به دست می‌آید. در حالی که سود از فعالیت‌های اقتصادی و سرمایه‌گذاری‌های واقعی به دست می‌آید. سود ناشی از ریسک‌پذیری، تلاش و فعالیت اقتصادی است.

ج- اثر اقتصادی و اجتماعی: ربا می‌تواند به افزایش بی‌عدالتی و نابرابری اقتصادی منجر شود. ربا ممکن است افراد کم‌درآمد و نیازمند را بیشتر در فقر فرو ببرد و باعث تمرکز ثروت در دست عده‌ای خاص شود. در حالی که سود در صورت توزیع عادلانه و صحیح، می‌تواند به توسعه اقتصادی و رفاه اجتماعی کمک کند. سود می‌تواند به افزایش اشتغال، تولید و سرمایه‌گذاری‌های جدید منجر شود.

د- قوانین و مقررات: ربا در بسیاری از کشورهای اسلامی بر اساس قوانین شرعی ممنوع است. برای مثال، در ایران ماده 595 قانون مجازات اسلامی بخش تعزیرات که در فوق به آن اشاره شد، ربا را جرم تلقی کرده و برای آن مجازات تعیین کرده است. در حالی که سود قوانین و مقررات مالی و اقتصادی کشورها برای تنظیم و نظارت بر سود و جلوگیری از بهره‌برداری غیرمنصفانه تدوین شده‌اند. بانک‌ها و مؤسسات مالی تحت نظارت مراجع قانونی فعالیت می‌کنند و سود به عنوان بخشی از سیستم اقتصادی قانونی شناخته می‌شود.

پرسش و پاسخ مرتبط

“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– ملیکا میرزایی”