یکی از مهم ترین اعمال دادگاه ها اتخاذ تصمیم در خصوص امور حسبی است. مفهوم این واژه برای افراد غیر حقوقی مبهم می‌باشد. در این نوشتار از سایت حقوقی لاوین این موضوع را مورد بررسی قرار می‌دهیم.
فهرست مطالب
امور حسبی چیست؟
مطابق با ماده یک قانون امور حسبی «امور حسبی اموری است که دادگاه‌ها مکلف‌اند نسبت به آن امور اقدام نموده و تصمیمی اتخاذ نمایند بدون این که رسیدگی به آن‌ها موقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوا از طرف آن‌ها باشد».
معیار تشخیص امور حسبی از امور ترافعی
الف- معیار تشخیص امور حسبی
همانطور که از تعریف بالا بر می‌آید، تصمیمات حسبی را دادگاه زمانی اتخاذ می‌کند که نزاع و اختلافی وجود ندارد. در واقع در این گونه موارد درخواست‌هایی از دادگاه صورت می‌پذیرد که دادگاه باید با بررسی آن‌ها، به گونه‌ای مداخله و نظارت نماید.
جهت روشن شدن هر چه بیشتر این موضوع مثالی را ذکر می کنیم. ناصر و رضا پس از فوت پدر خود از دادگاه درخواست صدور گواهی انحصار وراثت یا تقسیم تَرَکه می‌نمایند. درخواست های مذکور مبتنی بر وقوع اختلافی میان طرفین نیستند و این درخواست‌ها به زیان دیگری نیست اما لزوم مداخله، نظارت و تصمیم‌گیری دادگاه در این موارد واضح است؛ از این رو درخواست مذکور در شمول امور حسبی قرار می‌گیرد.
ب- معیار تشخیص امور ترافعی
دادگاه‌ها در امور ترافعی تصمیمات قضایی می‌گیرند. امور ترافعی، اموری است که رسیدگی دادگاه به آن‌ها مبتنی بر وقوع اختلاف و نزاع میان طرفین دعوا می‌باشد و دادگاه خصومت میان طرفین را حل و فصل می‌نماید. مانند دعوای طلاق یا الزام به تنظیم سند رسمی یا دعوای تخلیه ید یا دعوای تصرف عدوانی.
برای مثال فرض نمایید که در جریان رسیدگی به درخواست انحصار وراثت یا تقسیم تَرَکه میان ناصر و رضا، در خصوص چگونگی تقسیم و مالکیت میان ناصر و رضا اختلاف به وجود می‌آید. در نتیجه پدید آمدن اختلاف، ناصر از دادگاه درخواست می‌کند که اختلاف میان آنان را حل و فصل نماید. در اینجا اختلاف به وجود آمده است و درخواست ناصر از دادگاه به زیان رضا است. این درخواست در زمره امور ترافعی قرار می‌گیرد و دادگاه با اتخاذ تصمیم قضاوتی اختلاف میان وراث را حل و فصل می‌نماید.
ج- تفاوت امور حسبی و ترافعی
بنابراین، با توجه به توضیحات بالا می‌توان گفت، برای تشخیص امور حسبی از امور ترافعی باید دو معیار را مد نظر قرار داد.:
1- نخست باید این موضوع را بررسی کنیم که آیا اختلاف و منازعه ای وجود دارد یا خیر؟
2- سپس می‌بایست این موضوع را مد نظر قرار دهیم که آیا لزوم مداخله، اقدام، نظارت و تصمیم‌گیری دادگاه وجود دارد یا خیر؟
در واقع اگر با موضوعی مواجه باشیم که مبتنی بر اختلافی نباشد اما لزوم مداخله، نظارت و تصمیم گیری دادگاه وجود داشته باشد، موضوع مطروحه نزد دادگاه در شمول امور حسبی قرار خواهد گرفت. به بیانی دیگر هرگاه موضوع مورد درخواست از دادگاه به شکلی باشد که طرف مقابلی وجود ندارد یعنی درخواست کننده درخواستی به زیان دیگری از دادگاه نمی‌کند اما لزوم مداخله و نظارت و تصمیم گیری دادگاه احساس شود با امور حسبی مواجه هستیم.
اما اگر با موضوعی مواجه شویم که مبتنی بر اختلاف میان دو یا چند شخص است و درخواستی از دادگاه می‌شود که به نفع یک شخص و به ضرر دیگری است، موضوع مطروحه نزد دادگاه در شمول امور ترافعی قرار می‌گیرد.
موارد اتخاذ تصمیمات حسبی توسط دادگاه
از جمله موضوعات حقوقی که دادگاه ها در مواجه با آن‌ها مبادرت به اتخاذ تصمیمات حسبی می‌نماید می‌توان موارد زیر را نام برد:
درخواست تعیین قیم، درخواست عزل قیم، درخواست صدور حکم حجر، درخواست تعیین امین، درخواست دادن اموال به طور موقت به تصرف ورثه غایب مفقود الاثر، درخواست صدور حکم موت فرضی، درخواست مهر و موم تَرَکه، درخواست تقسیم تَرَکه، درخواست صدور گواهی انحصار وراثت.
دادگاه صلاحیت دار
به هنگام درخواست تصمیم گیری در خصوص امور حسبی از دادگاه باید قواعد مربوط به صلاحیت ذاتی و محلی (نسبی) دادگاه ها را رعایت کرد. مطابق با ماده 3 قانون امور حسبی رسیدگی به امور حسبی در دادگاه های حقوقی به عمل می‌آید.
دادگاه‌های حقوقی دادگاه‌هایی هستند که به دعاوی و درخواست‌هایی که فارغ از وصف مجرمانه هستند و برای جبران حق تضییع شده یا جبران خسارت یا تعیین و تکلیف موضوعی نزد دادگاه مطرح می‌شوند، رسیدگی می‌کنند. از جمله از دعاوی و درخواست‌هایی که دادگاه‌های حقوقی به آن‌ها رسیدگی می‌نمایند می‌توان به دعاوی زیر اشاره کرد:
دعوای طلاق، دعوای مهریه، درخواست افراز ملک مشاع، دعوای ارث، دعوای وصیت، دعوای تخلیه، دعوای خلع ید، درخواست صدور گواهی انحصار وراثت، درخواست تقسیم تَرَکه و درخواست تعیین قیمت.
پرسش و پاسخ مرتبط
امور حسبی چیست؟
اموری است که رسیدگی به آن‌ها نزد دادگاه موقف بر وقوع اختلاف و منازعه بین اشخاص و اقامه دعوا از طرف آن‌ها نیست.
امور ترافعی چیست؟
اموری است که رسیدگی به آن‌ها نزد دادگاه مبتنی بر وقوع اختلاف و نزاع میان طرفین دعوا است. دادگاه در رسیدگی به امور ترافعی خصومت میان طرفین را حل و فصل می‌نماید.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سجاد اسفندیاری”
