فرجام خواهی از راه‌های اعتراض به آرای صادره از دادگاه‌ها می‌باشد. مرجع فرجام خواهی دیوان عالی کشور است. دیوان عالی کشور آرای مورد درخواست فرجام را مورد قضاوت قرار نمی‌دهد بلکه آرا را تنها از منظر مطابقت با موازین شرعی و مقررات قانونی مورد بررسی قرار می‌دهد و در نتیجه یا رأی فرجام خواسته را ابرام (تأیید) می‌نماید یا آن را نقض می‌کند. در این نوشتار علاوه بر ذکر آرای قابل فرجام، در رابطه با اقدامات دیوان عالی کشور پس از ابرام یا نقض رأی مورد درخواست فرجامی اطلاعات جامعی را به شما ارائه می‌دهیم.
فهرست مطالب
آرای قابل فرجام
آرای صادره از دادگاه‌ها در دعاوی حقوقی قابل رسیدگی فرجامی نیست مگر در مواردی که در قانون تصریح شود. مطابق با قانون آیین دادرسی مدنی آرای قابل فرجام عبارت‌اند از:
1- احکام صادره از دادگاه‌های نخستین یا بدوی که:
الف- خواسته آن بیش از مبلغ بیست میلیون (۲۰.۰۰۰.۰۰۰) ریال باشد و به علت عدم درخواست تجدیدنظر قطعی شده باشند؛
ب- راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر، وقف، ثلث، حبس و تولیت که به علت عدم درخواست تجدیدنظر قطعی شده باشند؛
2- قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه بدوی صادر شود و اصل حکم راجع به آن قابل رسیدگی فرجامی باشد؛
3- قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا در صورتی که اصل حکم راجع به آنها قابل رسیدگی فرجامی باشد؛
4- احکام صادره از دادگاه تجدیدنظر استان راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف؛
5- قرار ابطال یا رد دادخواست که از دادگاه تجدیدنظر صادر شود و قرار سقوط دعوا یا عدم اهلیت یکی از طرفین دعوا در دعاوی راجع به اصل نکاح و فسخ آن، طلاق، نسب، حجر و وقف.
احکام غیر قابل فرجام
تمامی احکام صاده از دادگاه‌ها جز موارد یک تا 5 فوق غیر قابل فرجام می‌باشند. شایان ذکر است که احکام زیر حتی اگر از مصادیق موارد یک تا پنج مذکور باشند نیز قابل رسیدگی فرجامی نخواهند بود:
الف- احکام مستند به اقرار قاطع دعوا در دادگاه؛
ب- احکام مستند به نظریه یک یا چند نفر کارشناس که طرفین به طور کتبی رأی آنها را قاطع دعوا قرار داده باشند؛
ج- احکام مستند به سوگند که قاطع دعوا باشد؛
د- احکامی که طرفین حق فرجام‌خواهی خود را نسبت به آن ساقط کرده باشند؛
ه- احکامی که ضمن یا بعد از رسیدگی به دعاوی اصلی راجع به متفرعات آن صادر می‌شود، در صورتی که حکم راجع به اصل دعوا قابل رسیدگی فرجامی نباشد؛
و- احکامی که به موجب قوانین خاص غیرقابل فرجام‌خواهی است.
تصمیمات دیوان پس از ابرام
رسیدگی به فرجام خواهی از و2ظایف دی.ان عالی کشور است. شعب دیوان عالی کشور پس از رسیدگی به رأی فرجام خواسته، اگر با نظر اکثریت اعضا آن را مطابق قانون و دلایل موجود در پرونده بدانند ضمن ابرام آن، پرونده را به دادگاه صادر کننده‌ی رأی می‌فرستند.
1- اشتباهاتی که به اساس رأی لطمه وارد نمی‌آورد
مطابق با ماده 403 قانون آیین دادرسی مدنی اگر رأی مورد درخواست فرجام خواهی از نظر احتساب محکوم به (آنچه مورد حکم قرار گرفته است) یا خسارت یا مشخصات طرفین دعوا و مانند آن دارای اشتباهی باشد که به اساس رأی لطمه‌ای وارد نکند، دیوان عالی کشور آن را اصلاح و رأی را ابرام می‌نماید.
2- مواردی که دیوان حکم را قرار تشخیص می‌دهد
در مواردی ممکن است رأی فرجام خواسته به صورت حکم صادر شود اما دیوان عالی کشور آن را از منظر استدلال و نتیجه قرار تشخیص دهد. در این صورت اگر رأی مذکور دارای اشکال دیگری نباشد، دیوان عالی کشور رأی را قرار تلقی می‌نماید و ابرام می‌کند.
شایان ذکر است حکم دادگاه رأیی است در خصوص ماهیت دعوا که تکلیف دعوای مطروحه را در مرجعی که به آن رسیدگی می‌کند، تعیین و پرونده را از آن خارج می‌کند. منظور از ماهیت دعوا به‌طورکلی تمام مسائلی است که در ارتباط با امور موضوعی و برای حل آن، مورد رسیدگی و دستور دادگاه قرار می‌گیرد. ماهیت دعوا شامل امور قانونی نمی‌شود. در مقابل قرار دادگاه رأیی است که یا راجع به ماهیت دعوا باشد یا تکلیف دعوای را در مرجعی که به آن رسیدگی می‌کند، تعیین و پرونده را از آن خارج کند.
3- مواردی که رأی دادگاه خارج از خواسته خواهان است
در مواردی نیز ممکن است رأی دادگاه خارج از خواسته خواهان صادر شود. در این صورت اگر رأی مذکور دارای اشکال دیگری نباشد، دیوان عالی کشور آن قسمت از رأی که در محدوده خواسته خواهان است را ابرام می‌نماید. اما آن قسمت از رأی را که خارج از خواسته خواهان است، را نقض می‌کند. چنین نقضی، نقض بلا ارجاع نام دارد. بدین معنا که دیوان عالی کشور پس از نقض، پرونده را به دادگاه صادر کننده رأی نمی‌فرستد.
تصمیمات دیوان پس از نقض
دیوان عالی کشور در فرجام خواهی رأی فرجام خواسته را از منظر انطباق یا عدم انطباق با موازین شرعی و مقررات قانونی مورد بررسی قرار می‌دهد و در صورت عدم انطباق با موازین شرعی و مقررات قانونی رأی مذکور را نقض می‌نماید. دیوان عالی کشور در فرجام خواهی با توجه به دلیلی که رأی فرجام خواسته را نقض می‌نماید اقداماتی را در دستور کار خود قرار می‌دهد. این اقدامات به شرح زیر است:
1- نقض رأی به سبب عدم صلاحیت دادگاه
در این صورت دیوان عالی کشور پرونده را جهت رسیدگی به دادگاه صالح می‌فرستد.
2- نقض قرار
اگر رأی فرجام خواسته به صورت قرار صادر شده باشد و دیوان عالی کشور آن را نقض نماید، در این صورت دیوان پرونده را جهت رسیدگی مجدد به دادگاه صادر کننده قرار می‌فرستد. در این خصوص باید این نکته را مد نظر قرار داد که اگر قرار نقض شده از دادگاه نخستین صادر شده باشد، چه این قرار مستقیماً مورد درخواست فرجام خواهی قرار گرفته باشد و چه این قرار پس از تأیید شدن در دادگاه تجدیدنظر مورد فرجام خواهی قرار گرفته باشد، دیوان عالی کشور پرونده را جهت رسیدگی ماهوی به دادگاه نخستین ارسال می‌نماید.
اما اگر قرار مذکور از همان ابتدا از دادگاه تجدیدنظر صادر شده باشد، دیوان عالی کشور پرونده را جهت رسیدگی ماهوی به دادگاه تجدیدنظر می‌فرستد. شایان ذکر است در صورت نقض قرار، دادگاه مکلف است برابر رأی دیوان عالی کشور به دعوا رسیدگی کند مگر آن که سبب تازه‌ای جهت امتناع از رسیدگی ماهوی به دعوا به وجود آید.
3- نقض حکم به علت نقص تحقیقات
در صورتی که رأی صادر شده به صورت حکم باشد و به علت نقص تحقیقات توسط دیوان عالی کشور نقض شده باشد، دیوان پرونده را جهت رسیدگی دوباره به دادگاه صادر کننده رأی ارسال می‌کند. در این صورت دیوان عالی کشور مکلف است نواقص را به صورت یکجا و مشروح ذکر نماید. دادگاه نیز باید تحقیقات مورد نظر دیوان را انجام دهد و با در نظر گرفتن تحقیقات جدید رأی خود را صادر کند.
4- نقض رأی به علت مغایرت با رأی دیگر
آرای مغایر در یک موضوع زمانی صادر می‌شود که:
الف- دعوایی در دادگاه مطرح شود و در خصوص آن حکم قطعی صادر گردد؛
ب- همان دعوا، با همان طرفین و با همان موضوع و همان سبب دوباره نزد دادگاه اقامه شود؛
ج- خوانده‌ی دعوا به ایراد امر قضاوت شده استناد ننماید؛
د- دادگاه در دعوای مشابه، حکمی مغایر با حکم پیشین صادر کند.
در این صورت رأی دوم بی‌اعتبار است.در نتیجه به درخواست ذی‌نفع بی‌اعتباری آن توسط دیوان عالی کشور اعلام می‌شود. همچنین رأی نخست نیز در صورت مخالفت با قانون یا موازین شرعی نقض خواهد شد. در این خصوص تفاوتی نمی‌نماید که آرای متناقض از یک دادگاه یا دادگاه‌های متعدد صادر شوند.
5- نقض رأی به سایر جهات
در صورتی که رأی فرجام خواسته به دلیلی غیر از مواردی که ذکر شد نقض شود، دیوان عالی کشور پرونده را جهت رسیدگی دوباره به شعبه دیگری از همان حوزه دادگاه صادر کننده رأی نخست ارسال می‌نماید. شایان ذکر است که اگر دادگاه مذکور بیش از یک شعبه نداشته باشد، دیوان پرونده را جهت رسیدگی مجدد به نزدیکترین دادگاه حوزه قضایی دیگر می‌فرستد.
پرسش و پاسخ مرتبط
فرجام خواهی چیست؟
فرجام خواهی عبارت است از بررسی انطباق یا عدم انطباق آرا با موازین شرعی و مقررات قانونی.
مرجع فرجام خواهی کدام نهاد قضایی است؟
مرجع فرجام خواهی دیوان عالی کشور است.
“گروه تولید محتوای تخصصی لاوین– سجاد اسفندیاری”
